Ung thư vẫn được biết đến là bệnh lý ác tính và đang có xu hướng gia tăng. Với những tiến bộ về y học, các nhà khoa học và bác sĩ ngày nay đã có nhiều hiểu biết hơn ở mức độ phân tử của bệnh lý này, từ đó có nhiều hơn các phương pháp điều trị mới nhằm kiểm soát bệnh, kéo dài thời gian cũng như chất lượng sống cho bệnh nhân.
Trong số này, hóa trị vẫn là một trong những phương pháp cơ bản. Tuy nhiên, điều trị hóa chất cũng gây ra nhiều tác dụng phụ khiến người bệnh lo ngại và chần chừ khi đưa ra quyết định.
Về vấn đề này, bác sĩ Hoàng Phan Quỳnh Trang, khoa Hóa trị, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108, đã nêu ra các tác dụng phụ thường gặp của hóa trị và cách xử trí nhằm hạn chế ảnh hưởng của chúng.
Mệt mỏi
Cảm thấy mệt mỏi là tác dụng phụ phổ biến nhất của hóa trị. Người bệnh thường cảm thấy kiệt sức, buồn ngủ, bối rối hoặc mất kiên nhẫn, cảm giác nặng nề ở chân tay, nhanh chóng bị hao mòn hoặc khó thực hiện các hoạt động hàng ngày.
Tình trạng mệt mỏi có thể xuất hiện đột ngột. Trong khi đó, việc nghỉ ngơi có thể không khiến tình trạng này thuyên giảm.
“Mặc dù mệt mỏi là một tác dụng phụ phổ biến của hóa trị, nó cũng có thể là một triệu chứng của bệnh trầm cảm - một tình trạng tâm lý thường gặp ở bệnh nhân ung thư”, BS Trang nhận định.
Cách kiểm soát mệt mỏi:
- Cho phép cơ thể bạn phục hồi bằng cách nghỉ ngơi thường xuyên.
- Lên kế hoạch cho các hoạt động trong ngày. Dành thời gian để tập thể dục thường xuyên. Tập thể dục nhẹ đến trung bình có thể làm giảm mệt mỏi liên quan đến điều trị và cải thiện tâm trạng.
- Yêu cầu và chấp nhận đề nghị hỗ trợ từ gia đình, bạn bè và hàng xóm.
- Tìm cách kiểm soát sự lo lắng, khó ngủ vì những điều này có thể ảnh hưởng đến sự mệt mỏi. Các bài tập thư giãn hoặc thiền có thể giúp cải thiện giấc ngủ của bạn hoặc cung cấp cho bạn nhiều năng lượng.
- Kiểm tra với bác sĩ xem tình trạng mệt mỏi có liên quan đến lượng tế bào hồng cầu thấp (thiếu máu) hay không. Thiếu máu có thể được điều trị.
Thay đổi cảm giác thèm ăn, buồn nôn hoặc nôn mửa
Thông thường, sự thèm ăn sẽ thay đổi khi bệnh nhân trải qua quá trình hóa trị. Thuốc cũng có thể tạm thời thay đổi mùi vị thức ăn.
BS Trang cho biết: “Đôi khi, bạn có thể không cảm thấy đói hoặc thích các loại thức ăn khác nhau. Tuy nhiên, vị giác của chúng ta sẽ trở lại bình thường sau khi điều trị kết thúc”.
 |
| Bệnh nhân ung thư thường có cảm giác chán ăn. Ảnh minh họa: anthony_tran. |
Hóa trị có thể khiến bệnh nhân cảm thấy buồn nôn hoặc nôn. Tình trạng này thường bắt đầu vài giờ sau khi điều trị. Buồn nôn có thể kéo dài nhiều giờ và kèm theo nôn hoặc ọe. Đôi khi triệu chứng này có thể kéo dài nhiều ngày sau khi điều trị.
Một nguy cơ khác cũng phát sinh từ đây là mất nước khi nôn nhiều. Các dấu hiệu mất nước bao gồm khô miệng và da, nước tiểu sẫm màu, chóng mặt và lú lẫn. Lúc này, bệnh nhân cần bổ sung nước, oresol, ưu tiên đồ ăn lỏng.
Cách kiểm soát:
- Ăn những gì cảm thấy thích bất kể lúc nào.
- Thường xuyên ăn nhẹ thay vì các bữa ăn lớn. Cố gắng ăn thêm vào những ngày thèm ăn.
- Tránh mùi mạnh và mùi nấu nướng (có thể khiến bệnh nhân chán ăn).
- Nếu không muốn ăn thức ăn đặc, hãy thử làm phong phú đồ uống của mình bằng sữa, sữa chua, hoặc mật ong.
- Tiếp tục uống chất lỏng để tránh mất nước: Nước, sữa, oresol, nước hoa quả, cháo lỏng, súp,
- Ngậm đá viên, đá bào hoặc thạch có thể giúp ích. Nếu nước có vị khó chịu, chúng ta có thể thử thêm nước gừng hoặc siro. Nếu dạ dày khó chịu, bệnh nhân có thể thử uống đồ uống có ga như soda.
- Liên hệ với bác sĩ để kê thuốc chống nôn. Một số trường hợp, bệnh nhân có thể cần được bổ sung nước, điện giải, dinh dưỡng đường tĩnh mạch. Không sử dụng các chất bổ sung dinh dưỡng mà không có lời khuyên của bác sĩ vì một số loại có thể gây trở ngại cho việc điều trị.
Rối loạn tiêu hóa
Một số loại thuốc hóa trị, thuốc giảm đau và thuốc chống buồn nôn có thể gây táo bón hoặc tiêu chảy.
Giải pháp khi táo bón:
- Ăn nhiều thực phẩm giàu chất xơ hơn như bánh mì làm từ ngũ cốc nguyên cám, trái cây và rau, các loại hạt và các loại đậu.
- Uống nhiều nước, cả ấm và lạnh, để làm lỏng ruột.
- Nước ép hoa quả: Mận, táo hoặc lê có thể hỗ trợ tiêu hóa tốt.
- Tập thể dục nhẹ nhàng như đi bộ.
- Hỏi bác sĩ về việc sử dụng thuốc nhuận tràng, chất làm mềm phân và chất bổ sung chất xơ.
- Thông báo với bác sĩ để được kê đơn thuốc.
Giải pháp khi tiêu chảy:
- Chọn thức ăn lỏng, dễ tiêu như cháo, súp.
- Tránh thức ăn cay, các sản phẩm từ ngũ cốc nguyên hạt, thức ăn béo hoặc chiên, nước sốt đậm đà và trái cây hoặc rau sống có vỏ hoặc hạt.
- Hạn chế rượu, bia, nước hoa quả, nước ngọt, trà hoặc cà phê đậm đặc và các sản phẩm từ sữa vì gây kích thích ruột.
- Uống nước để giúp thay thế chất lỏng bị mất do tiêu chảy.
- Nếu tiêu chảy nghiêm trọng, thông báo ngay với bác sĩ để kê đơn thuốc hoặc chỉ định truyền dịch nếu cần.
Rụng tóc
Việc có bị rụng tóc hay không sẽ phụ thuộc vào các loại thuốc bệnh nhân được chỉ định. Một số người có rụng hết tóc nhanh chóng sau nhiều lần điều trị. Trong khi đó, có những người khác có thể chỉ rụng ít hoặc thậm chí không rụng tóc.
Rụng tóc là phổ biến nhất nhưng bệnh nhân ung thư có thể rụng cả lông mày, lông mi, lông ở nách, chân, ngực và vùng mu. Khi bị rụng tóc, tình trạng này thường bắt đầu từ 2 đến 3 tuần sau lần điều trị đầu tiên.
Trước và trong khi tóc rụng, da đầu của bệnh nhân có thể cảm thấy nóng, ngứa, mềm hoặc ngứa ran. Sau khi hóa trị liệu kết thúc, bệnh nhân thường mất khoảng 4-12 tháng để mọc lại toàn bộ tóc.
Làm gì khi bị rụng tóc:
- Giữ da đầu sạch sẽ, sử dụng các loại dầu gội dịu nhẹ hoặc dầu gội dành cho trẻ em.
- Giữ ấm, tránh nắng cho da đầu.
- Đội tóc giả, đội mũ, đội khăn xếp hoặc để đầu trần - bất cứ điều gì bạn cảm thấy phù hợp. Nếu muốn để đầu trần, mọi người nên bảo vệ da đầu khỏi bị cháy nắng và cảm lạnh.
- Cân nhắc chọn tóc giả trước khi hóa trị.
- Nếu da đầu nổi mụn hoặc đau rát, liên hệ với bác sĩ điều trị hoặc khám chuyên khoa da liễu.
Viêm răng miệng
Một số loại thuốc hóa trị có thể gây loét miệng hoặc nhiễm trùng. Điều này có nhiều khả năng xảy ra hơn nếu bệnh nhân đã hoặc đang xạ trị ở đầu, cổ hoặc ngực hay có vấn đề về răng miệng, nướu.
Mẹo chăm sóc răng miệng cho bệnh nhân đang trải qua hóa trị:
- Thảo luận bất kỳ vấn đề nha khoa nào với bác sĩ chuyên khoa ung thư trước khi gặp nha sĩ.
- Nếu cần khám nha khoa, cần cho nha sĩ biết chúng ta đang hóa trị.
- Sử dụng bàn chải đánh răng mềm để làm sạch răng 2 lần/ngày.
- Súc miệng 3-4 lần/ngày với nước muối ấm. Tránh các loại nước súc miệng có chứa cồn
- Uống chất lỏng, đặc biệt là nước, và ăn thức ăn ẩm như thịt hầm hoặc súp nếu bị khô miệng.
- Tránh hút thuốc và đồ uống có cồn cũng như thức ăn quá nóng, cay, có tính axit hoặc thô (ví dụ các loại hạt hoặc ngũ cốc).
Thay đổi da và móng
Một số loại thuốc hóa trị có thể khiến da bệnh nhân bị bong tróc, sạm đen hoặc khô và ngứa. Trong thời gian điều trị và vài tháng sau đó, da có thể nhạy cảm hơn với ánh nắng mặt trời. Móng tay thay đổi, trở nên sẫm màu hơn bình thường, giòn và khô.
Một số trường hợp có thể đau, rát hoặc giảm cảm giác, thậm chí ảnh hưởng cầm nắm và sinh hoạt hàng ngày.
Cách khắc phục:
- Sử dụng xà phòng dưỡng ẩm hoặc kem sorbolene để thay thế xà phòng.
- Sử dụng kem dưỡng ẩm hoặc kem có chứa thành phần ure để giúp làm khô da.
- Mặc quần áo rộng rãi, không gò bó.
- Mặc quần áo nhẹ, thoáng, giặt quần áo bằng chất tẩy rửa nhẹ cho những người có làn da nhạy cảm.
- Bảo vệ da khỏi ánh nắng mặt trời khi mức độ UV từ 3 trở lên. Mang kem chống nắng có độ bảo vệ cao (SPF 50+), đội mũ rộng vành, quần áo bảo hộ và kính râm, cố gắng ở trong bóng râm.
- Nếu tình trạng da quá nặng, thông báo bác sĩ để kê một số thuốc đặc trị.
Thay đổi tư duy và trí nhớ
Khó tập trung và ghi nhớ mọi thứ sau khi hóa trị. Điều này được gọi là suy giảm nhận thức liên quan đến ung thư hoặc "não hóa trị" hay "sương mù ung thư".
 |
| Tập thể dục nhẹ nhàng có thể giúp bệnh nhân đang hóa trị cải thiện sức khỏe tinh thần. Ảnh minh họa: sydney_rae. |
Những thay đổi về suy nghĩ và trí nhớ có thể do điều trị hoặc thuốc, mệt mỏi và các vấn đề về giấc ngủ, những lo lắng về cảm xúc như căng thẳng hoặc trầm cảm. Những vấn đề này thường cải thiện theo thời gian, mặc dù một số người gặp phải vấn đề trong nhiều năm.
Kiểm soát:
- Sử dụng lịch để theo dõi các nhiệm vụ, cuộc hẹn…
- Viết ra bất cứ điều gì bạn cần nhớ, ví dụ những việc cần làm, khi nào thì uống thuốc.
- Trao đổi với gia đình hoặc nơi làm việc của bạn và yêu cầu họ hỗ trợ hoặc giúp đỡ.
- Ngủ đủ giấc: Giấc ngủ sâu rất quan trọng đối với trí nhớ và sự tập trung.
- Tập thể dục nhẹ nhàng hàng ngày giúp tinh thần tỉnh táo và ngủ ngon hơn.
Mất ngủ
Một số trường hợp bệnh nhân khi điều trị hóa chất ngủ ít, mất ngủ. Nếu bị mất ngủ, chúng ta nên:
- Đặt thời gian đi ngủ và thức dậy đều đặn.
- Thư giãn trước khi đi ngủ, thử tắm nước ấm hoặc nghe nhạc êm dịu.
- Sử dụng rèm hoặc rèm dày, mặt nạ che mắt và nút tai để ngăn bạn bị đánh thức bởi ánh sáng và tiếng ồn.
- Tránh caffeine, nicotine, rượu, các bữa ăn nặng và tập thể dục vài giờ trước khi đi ngủ.
- Tránh xem TV hoặc sử dụng điện thoại, máy tính bảng hoặc máy tính ngay trước khi đi ngủ.
- Nếu vấn đề quá nặng nề, trao đổi với bác sĩ hoặc khám tâm lý.
