"Bác Sang ơi, đây là đơn thuốc tăng cân các mẹ ở chỗ em truyền nhau cho bé uống. Em thấy mỗi bé uống tầm hơn nửa hộp sẽ lên cân. Bé uống sữa rất nhiều nhưng ăn ít. Em muốn khuyên mọi người nhưng không được vì con em đang rất nhẹ cân. Các mẹ cũng nói rằng cứ cho uống đi, biết bao nhiêu đứa uống, lên vài kg rồi ngưng".
Bác sĩ Nguyễn Thanh Sang, Bệnh viện Nhi đồng Thành phố (TP.HCM), chia sẻ tin nhắn từ một bà mẹ gửi đến. Ông cho biết theo hình ảnh người mẹ gửi thì đơn thuốc gồm kẽm, vitamin dòng B, corticoid loại mạnh (dexamethasone, prednisone, methylprednison…), canxi. Trong đó, loại thuốc đáng chú ý nhất là corticoid.
Theo tiến sĩ, dược sĩ Phạm Đức Hùng, Bệnh viện Cincinnati, Ohio, Mỹ, corticoid (hay còn gọi là corticosteroid) là nhóm thuốc có tác dụng chống viêm và ức chế miễn dịch, được chỉ định trong nhiều tình trạng bệnh lý ở trẻ em như hen phế quản, hội chứng thận hư, bệnh bạch cầu, u máu, xơ nang hay bệnh Crohn... Trong đó, Prednisolone và Dexamethasone là những thuốc được sử dụng nhiều nhất.
 |
| Đơn thuốc một bà mẹ gửi đến bác sĩ Nguyễn Thanh Sang. Ảnh: BSCC. |
Corticoid có hiệu quả điều trị tốt trong nhiều bệnh lý nhưng nhóm thuốc này cũng có không ít tác dụng phụ nguy hiểm. Hiện nay, thuốc này bị lạm dụng trong cộng đồng, được sử dụng bởi những người không hề có chuyên môn về y dược, có thể gây nên những hậu quả rất nghiêm trọng.
"Thật đáng sợ khi corticoid - một loại thuốc tuy được coi là thần dược trong nhiều bệnh, nhưng lại ẩn chứa hàng loạt tác dụng không mong muốn, ngay cả những người có chuyên môn về thuốc như các bác sĩ, dược sĩ cũng phải thận trọng khi sử dụng, mà nay được dùng bừa bãi ở trẻ em với mục đích tăng cân. Nguy hại hơn, tăng cân lại là một trong những tác dụng không mong muốn. Chúng không phải là tác dụng điều trị khi sử dụng corticoid", TS Đức Hùng nói.
Cơ chế gây tăng cân khi sử dụng corticoid
Theo TS Đức Hùng, tăng cân là một trong những tác dụng phụ phổ biến nhất của corticoid, ảnh hưởng đến 70% người dùng, bất kể thời gian dùng dài ngày hay ngắn ngày. Corticoid gây tăng cân theo nhiều cơ chế khác nhau, bao gồm:
- Tăng cảm giác thèm ăn: Corticoid bắt chước hormone cortisol nội sinh của cơ thể liên kết với phần não bộ đảm nhận vai trò kiểm soát các cơn đói. Ngoài ra, nó còn làm gián đoạn chu kỳ ngủ - thức bình thường, dẫn đến trẻ ngủ không đủ giấc và gây ảnh hưởng đến các hormone điều chỉnh sự thèm ăn.
- Giữ nước: Thuốc gây tăng cân bằng cách thay đổi sự cân bằng điện giải và nước của cơ thể. Nó làm thận tăng cường giữ natri và nước, đồng thời tăng thải kali. Sự mất cân bằng này làm sưng phù ở bàn tay, bàn chân cùng với mặt.
- Thay đổi nơi cơ thể dự trữ chất béo: Corticoid khiến cho lượng mỡ tập trung tại các vùng không mong muốn của cơ thể như mặt (tạo ra khuôn mặt trăng tròn), bụng và lưng (bướu trâu).
Như vậy, chúng ta có thể thấy bên cạnh khả năng kích thích sự thèm ăn ở trẻ, các corticoid còn gây là rối loạn điện giải và sự tập trung mỡ không đồng đều trong cơ thể.
Corticoid giống như "con dao hai lưỡi"
Theo dược sĩ Nguyễn Linh Trang, không phải ngẫu nhiên khi các nhân viên y tế cho rằng việc sử dụng corticoid giống như "con dao hai lưỡi". Bởi bên cạnh những tác dụng mong muốn, sử dụng thuốc không đúng cách nó có thể gây ra tác hại nghiêm trọng trên sức khỏe, đặc biệt là trẻ em.
Tăng nguy cơ mắc các bệnh nhiễm trùng:
Với đặc tính là thuốc ức chế miễn dịch, corticoid khi dùng với liều cao hơn liều sinh lý có thể dẫn tới tình trạng tăng nhạy cảm với các nhiễm trùng ở trẻ. Chúng cũng làm xấu đi tình trạng nhiễm trùng đang mắc hoặc kích hoạt những nhiễm trùng tiềm ẩn trong cơ thể.
Ngoài ra, tác dụng chống viêm của thuốc còn làm che giấu các triệu chứng và cho phép những bệnh nhiễm trùng này tiến triển đáng kể trước khi được phát hiện. Đây được coi là tác dụng không mong muốn nghiêm trọng nhất và một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tử vong ở trẻ do dùng corticoid không hợp lý.
Thay đổi hành vi ở trẻ:
Theo các nghiên cứu được công bố, tình trạng rối loạn giấc ngủ đặc trưng được quan sát thấy ở 73% người dùng corticoid; tỷ lệ trầm cảm được quan sát ở 40,5% bệnh nhân; hưng cảm, rối loạn tâm thần và mê sảng được quan sát lần lượt với tỷ lệ 27,8%, 13,9% và 10,1%. Cơ chế của những phản ứng này chưa được biết rõ, nhưng việc sử dụng corticoid có liên quan tới sự tăng giải phóng của glutamate, gây ra độc tính tế bào thần kinh do hiệu ứng tích tụ.
 |
| Tăng cân là một trong những tác dụng phụ phổ biến nhất của corticoid, ảnh hưởng đến 70% người dùng. Ảnh: Globallawexperts. |
Ngoài ra, trong một số trường hợp, việc sử dụng corticoid kéo dài với liều cao còn gây ra tình trạng suy giảm nhận thức, trí nhớ kém và khó duy trì tập trung do lưu lượng máu não đến các vùng chịu trách nhiệm về chức năng nhận thức bị suy giảm.
Chậm phát triển:
Chậm phát triển là tác dụng không mong muốn phổ biến thứ hai ở trẻ khi dùng corticoid dài ngày. Nguy cơ gặp ở bé trai cao hơn đáng kể so với các bé gái. Liều corticoid cao hơn liều sinh lý ức chế sự phát triển do làm giảm giải phóng hormone tăng trưởng GnRH từ tuyến yên, cũng như làm giảm hoạt động của yếu tố tăng trưởng giống insulin IGF-1 trong xương đang phát triển.
Hội chứng Cushing:
Hội chứng Cushing với những biểu hiện như tăng cân nhanh, béo trung tâm, gù trâu (tích mỡ sau gáy), mặt trăng tròn, teo cơ, yếu cơ gốc chi, rậm lông, rạn da, bầm da... thường gặp khi trẻ sử dụng corticoid dài ngày. Tình trạng này thường đi kèm với những hậu quả khác như tăng huyết áp, tăng đường huyết, loãng xương, chậm phát triển chiều cao, rối loạn kinh nguyệt ở trẻ gái.
Ức chế trục HPA:
Trục HPA là trục vùng dưới đồi - tuyến yên - tuyến thượng thận, đảm nhận vai trò điều hòa giải phóng glucocorticoid nội sinh của cơ thể. Khi dùng corticoid dài ngày, kể cả với liều thấp từ 5 đến 20 mg trong nhiều tháng, dừng thuốc đột ngột có thể gặp tình trạng suy tuyến thượng thận cấp.
Tuyến thượng thận chỉ trở về bình thường sau vài ba tháng, thậm chí một năm khi ngừng thuốc. Vì vậy, nhiều mẹ sử dụng các thuốc tăng cân cho trẻ chứa corticoid trong thời gian dài, sau đó đột ngột ngừng, có thể gây ra tình trạng suy thượng thận cấp với các triệu chứng điển hình như trẻ bị tụt huyết áp nhanh chóng, tay chân lạnh, rối loạn tâm thần, đau bụng, buồn nôn, nôn... Việc ngừng corticoid phải được diễn ra từ từ với sự giám sát của bác sĩ hoặc dược sĩ.
Theo các chuyên gia, corticoid không phải loại thuốc bổ có tác dụng tăng cân như nhiều người vẫn lầm tưởng. Việc tăng cân chỉ là hậu quả của hàng loạt những rối loạn trong cơ thể như rối loạn chuyển hóa, rối loạn nước điện giải. Mọi người nên tham khảo ý kiến chuyên môn của bác sĩ và dược sĩ trước khi sử dụng thuốc để bảo vệ sức khoẻ của bản thân và gia đình.
