Đất hiếm thành 'cơm dẻo mềm thơm' xuất lậu: Có sự buông lỏng quản lý

Cơ quan Cảnh sát điều tra (Bộ Công an) hoàn tất kết luận điều tra, đề nghị truy tố 27 bị can trong vụ án Công ty Thái Dương khai thác trái phép đất hiếm ở Yên Bái. Trong vụ án này, ông Nguyễn Linh Ngọc, cựu Thứ trưởng Bộ TN&MT, bị đề nghị truy tố tội Vi phạm quy định về quản lý, sử dụng tài sản Nhà nước gây thất thoát, lãng phí.

Ông Đoàn Văn Huấn, Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần Tập đoàn Thái Dương, bị đề nghị truy tố về 3 tội: Vi phạm quy định về thăm dò, khai thác tài nguyên; Vi phạm quy định về kế toán gây hậu quả nghiêm trọng; Gây ô nhiễm môi trường.

Cụ thể, năm 2019-2023, ông Đoàn Văn Huấn đã tổ chức khai thác trái phép quặng đất hiếm và quặng sắt tại mỏ đất hiếm Yên Phú, với tổng trị giá hơn 864 tỷ đồng. Trong số đó đã bán trái phép hơn 10 triệu kg tinh quặng đất hiếm (hàm lượng TREO 18-20%) và hơn 280 triệu kg tinh quặng sắt (là sản phẩm phụ, được thu hồi trong quá trình khai thác, chế biến quặng đất hiếm), thu lợi bất chính số tiền hơn 736 tỷ đồng.

CQĐT nhận thấy có một số sơ hở, thiếu sót, để các đối tượng lợi dụng hoạt động phạm tội. Cụ thể, có sự buông lỏng trong việc quản lý cấp phép thăm dò, khai thác và chế biến sâu đất hiếm; thiếu kiểm tra trong việc thẩm định hồ sơ đề nghị cấp phép thăm dò, khai thác tài nguyên của các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền.

Máy móc nằm im lìm trong khuôn viên Công ty Thái Dương. Ảnh: Hải Phụng.

Các đối tượng đã lợi dụng giấy phép thăm dò, khai thác tài nguyên để khai thác số lượng đặc biệt lớn mà không báo cáo các cơ quan chức năng, tiêu thụ trái quy định nguồn tài nguyên khai thác được để hưởng lợi bất chính. Mặt khác, việc kiểm soát quá trình sử dụng nguyên liệu nhập khẩu dùng để sản xuất còn sơ hở, chủ yếu theo sự báo cáo của doanh nghiệp.

Lợi dụng điều này, các đối tượng đã mua nguyên liệu đất hiếm không có hóa đơn chứng từ được khai thác trái phép trong nước để sản xuất, chế biến thành "tổng ô xít đất hiếm" và khai báo với cơ quan hải quan khi thực hiện xuất khẩu là hàng hóa được sản xuất từ nguyên liệu nhập khẩu sản xuất để xuất khẩu, trái với các quy định của Nhà nước về xuất khẩu đất hiếm, với thuế xuất 0%, qua đó xuất khẩu trái pháp luật đất hiếm với số lượng lớn.

Theo quy định hiện hành, đất hiếm được chế biến thành "tổng ô xít đất hiếm" có hàm lượng từ 95% trở lên mới được xuất khẩu. Để chế biến doanh nghiệp phải có tiềm lực kinh tế đủ mạnh, hợp tác với các nước phát triển để chuyển giao công nghệ đạt chuẩn.

Nhưng trên thực tế, việc chuyển giao công nghệ chế biến đất hiếm với các nước phát triển là hết sức khó khăn, công nghệ trong nước chưa đáp ứng được yêu cầu. Doanh nghiệp được cấp phép tự lắp đặt dây chuyền theo hình thức chắp vá, không đảm bảo chế biến được sản phẩm đạt chuẩn để xuất khẩu, dẫn đến khai thác, bán trái phép đất hiếm gây thất thoát tài nguyên khoáng sản.

Để nâng cao hiệu quả công tác quản lý Nhà nước đối với hoạt động khai thác, chế biến đất hiếm, Cơ quan Cảnh sát điều tra (Bộ Công an) kiến nghị cơ quan có thẩm quyền cần nghiên cứu, hoàn thiện cơ chế, chính sách và các quy định cụ thể, chặt chẽ để quản lý việc cấp phép thăm dò, khai thác và đặc biệt là việc sử dụng nguồn đất hiếm khai thác được để chế biến sâu đất hiếm.

Bên cạnh đó, tăng cường công tác quản lý, giám sát, thanh tra, kiểm tra đối với lĩnh vực cấp phép thăm dò, khai thác và chế biến tài nguyên…