Ông là người đỗ đầu tại kỳ thi năm 1246, đời vua Trần Thái Tông. Nhiều ý kiến cho rằng ông chính là vị trạng nguyên đầu tiên của đất nước.
Theo nghiên cứu của nhà sử học Lê Văn Lan, sau khi thi đỗ, ông được vua ban quốc tính (được đổi họ thành Trần Quán Quang), làm quan tới chức Bộc xạ, được tặng hàm Đại tư không sau khi mất.
Sách Thần đồng Việt Nam viết rằng Quán Quang sinh ra trong gia đình nghèo, không có tiền đi học nên thường lân la cửa lớp để nghe lỏm khi thầy dạy học trò trong làng sách Tam tự kinh. Cậu bé này ngồi ngay giữa sân lấy đất viết chữ xuống nền gạch.
Một hôm tan học, thầy giáo nhìn thấy sân nhà có nhiều chữ đẹp, liền nói rằng “đây mới chính là trò giỏi" rồi gọi Quán Quang đến học.
 |
| Tranh vẽ màn đối đáp của Nguyễn Quán Quang với tướng Mông Cổ. Tranh minh họa: Báo Bình Phước. |
Tương truyền, Nguyễn Quán Quang học một biết mười. Chẳng bao lâu, ông đã nổi tiếng trong vùng.
Gặp khoa thi Hương, ông ứng thí và đỗ đầu, gọi là Giải nguyên. Đến thi Hội, ông lại đỗ Hội nguyên. Khi vua Trần Thái Tông mở khoa thi Đại tỷ (bấy giờ chưa gọi là thi Đình), ông tiếp tục đỗ đầu.
Sau ngày bái tổ vinh quy, Nguyễn Quán Quang vào chầu vua để đăng quan. Thấy ông cao to, khí phách hơn người, nhà vua tỏ lòng quý mến, ban cho quốc tính mang tên Trần Quán Quang.
Bấy giờ, quân Mông Cổ tiến sát biên giới, lăm le xâm chiếm nước ta. Vua ra chiếu cử Nguyễn Quán Quang sang thương nghị với giặc.
Tướng Mông Cổ nổi tiếng kiêu căng, hung bạo và thâm thúy. Cho rằng Quán Quang đến để mang ba tấc lưỡi thuyết khách, hắn nghĩ cách dùng uy để chế áp ông.
Khi đi qua cái ao, tướng giặc vớt một cây bèo lên, cầm vào lòng bàn tay rồi bóp chặt. Lát sau, hắn mở ra cho Quán Quang xem cây bèo đã nát vụn. Hắn cười to ra vẻ đắc ý lắm.
Quán Quang hiểu tướng giặc tỏ ý coi nước Việt như những cánh bèo non yếu, chỉ cần khẽ đánh là tan. Ông bèn nhặt một hòn đá to rồi ném xuống giữa ao. Bèo dạt ra một khoảng trống nhưng chỉ giây lát lại kéo sát vào nhau.
Tướng Mông Cổ hiểu rằng người Việt rất đoàn kết để bảo vệ giang sơn, không sức mạnh nào có thể khuất phục. Hắn hoãn binh, không dám tiến quân nữa.
Là nhà Nho có tài, ở kinh sư một thời gian, ông từ quan về quê nhà mở lớp dạy học, sống cuộc đời thanh đạm.
Người dân Tam Sơn cho rằng ông là người khai sáng cho nền Hán học của quê hương, mở đường cho đường “Ba gò” sau này có “một kho nhân tài”.
Sau khi Nguyễn Quán Quang qua đời, để tưởng nhớ tới ông, dân làng dựng ngôi chùa ở chỗ trước kia ông dạy học. Họ cũng lập đền thờ trên núi Vường và tôn ông là Thành hoàng làng của Tam Sơn.
Theo nhà sử học Lê Văn Lan, chiếu theo hai sách Đại Việt sử ký toàn thư và Khâm định Việt sử thông giám cương mục, kỳ thi Tam khôi đầu tiên ở nước ta được tổ chức năm 1247. Trạng nguyên là Nguyễn Hiền. Nhưng lịch sử khoa bảng lại tính Nguyễn Quán Quang là trạng nguyên đầu tiên, bởi ông đỗ đầu kỳ thi “tiến sĩ” trước đó chỉ một năm (1246).
Trong danh sách 47 vị trạng nguyên ở Văn Miếu Quốc Tử Giám (Hà Nội), Nguyễn Quán Quang được ghi đầu tiên, sau đó mới đến Nguyễn Hiền.
