Quyền được bảo vệ khỏi sự xâm hại tình dục được cụ thể hóa trong hệ thống pháp luật của nhiều quốc gia trên thế giới nói chung và Việt Nam, Tây Ban Nha nói riêng.
Tuy nhiên, quy định về các tội xâm phạm tình dục trong Bộ luật Hình sự của 2 quốc gia có sự khác biệt nhất định. Trong phạm vi bài viết, chúng tôi làm rõ: So sánh quy định về tội hiếp dâm trong Bộ luật Hình sự (BLHS) Việt Nam và Bộ luật Hình sự Tây Ban Nha.
Căn cứ pháp lý
Trong Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), tội hiếp dâm được quy định thuộc chương Các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự con người. Cụ thể tội hiếp dâm thuộc nhóm các tội xâm phạm nhân phẩm, danh dự của con người (gồm 14 điều luật từ Điều 141 đến Điều 147, Điều 150 đến Điều 155).
Điều 141 quy định hành vi hiếp dâm như sau: "Người nào dùng vũ lực, đe dọa dùng vũ lực hoặc lợi dụng tình trạng không thể tự vệ được của nạn nhân hoặc bằng thủ đoạn khác giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác trái với ý muốn của nạn nhân, thì bị phạt tù từ 2 năm đến 7 năm".
Trong BLHS Tây Ban Nha năm 2015, tội hiếp dâm được quy định tại Điều 179, thuộc Mục các Tội phạm chống lại tự do tình dục, chương I - Về tấn công tình dục.
Tội hiếp dâm được quy định cụ thể như sau: "Nếu hành vi tấn công tình dục bao gồm xâm nhập qua âm đạo, hậu môn hoặc miệng, hoặc nhét các bộ phận cơ thể hoặc đồ vật vào một trong 2 lỗ trước, người phạm tội sẽ bị kết tội hiếp dâm với mức án phạt tù từ 6 năm đến 12 năm".
Như vậy, cả 2 quốc gia đều quy định hành vi hiếp dâm là tội phạm, bị xử lý hình sự theo quy định của Bộ luật hình sự.
 |
| Phần lớn nạn nhân nô lệ tình dục ở Tây Ban Nha đến từ Colombia, Venezuela, Romania, Honduras, Nicaragua và Trung Quốc. Ảnh: The Guardian. |
Nội dung điều luật
Về điểm giống nhau, dấu hiệu pháp lý của tội hiếp dâm theo quy định của BLHS Việt Nam và Tây Ban Nha có những điểm tương đồng như sau:
Thứ nhất, về dấu hiệu khách thể, dù cách quy định khác nhau, xét về bản chất, tội hiếp dâm xâm phạm đến danh dự, nhân phẩm của con người, cụ thể xâm phạm quyền tự do tình dục. Danh dự được hiểu là sự coi trọng của xã hội đối với một cá nhân dựa trên giá trị tinh thần, đạo đức tốt đẹp và được pháp luật ghi nhận và bảo vệ. Nhân phẩm là phẩm chất làm nên giá trị con người.
Thứ hai, về dấu hiệu hành vi phạm tội, 2 Bộ luật Hình sự đều mô tả tội hiếp dâm gồm các nhóm hành vi:
Hành vi dùng vũ lực được hiểu là dùng sức mạnh vật chất đè bẹp sự kháng cự của nạn nhân chống lại hành vi của người phạm tội ; đe dọa dùng vũ lực, được hiểu là thủ đoạn làm ý chí của nạn nhân bị tê liệt không chống lại hành vi của người phạm tội.
Hành vi giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác gồm 2 dạng hành vi. Với dạng hành vi thứ nhất, Bộ luật Hình sự Tây Ban Nha ghi rõ: “hành vi xâm nhập qua âm đạo”, còn trong pháp luật hình sự Việt Nam, giao cấu là hành vi xâm nhập của bộ phận sinh dục nam vào bộ phận sinh dục nữ, với bất kỳ mức độ xâm nhập nào.
Dạng hành vi thứ hai, Bộ luật Hình sự Tây Ban Nha liệt kê đó là hành vi tấn công tình dục bao gồm xâm nhập qua hậu môn hoặc miệng, hoặc nhét các bộ phận cơ thể hoặc đồ vật vào một trong hai lỗ trước.
Pháp luật hình sự Việt Nam không liệt kê các hành vi này trong BLHS, nhưng có thể hiểu đó là hành vi của những người cùng giới tính hay khác giới tính sử dụng bộ phận sinh dục nam, bộ phận khác trên cơ thể, dụng cụ tình dục xâm nhập vào bộ phận sinh dục nữ, miệng, hậu môn của người khác với bất kỳ mức độ xâm nhập nào, bao gồm một trong các hành vi sau đây: Đưa bộ phận sinh dục nam xâm nhập vào miệng, hậu môn của người khác; Dùng bộ phận khác trên cơ thể, dụng cụ tình dục xâm nhập vào bộ phận sinh dục nữ, hậu môn của người khác.
Thứ ba, về dấu hiệu chủ quan, lỗi của người phạm tội là lỗi cố ý.
Thứ tư, về dấu hiệu chủ thể, người phạm tội là cá nhân phải là người đạt độ tuổi nhất định, có năng lực trách nhiệm hình sự.
Thứ năm, về hình phạt, hình phạt được đưa ra khá nghiêm khắc (2 năm đến 15 năm tù có thời hạn, cao nhất là tù chung thân) và các hình phạt bổ sung.
Về điểm khác nhau, thứ nhất, hành vi phạm tội hiếp dâm quy định trong BLHS Việt Nam ngoài hai hành vi giống như quy định của BLHS Tây Ban Nha còn có các thủ đoạn khác để thực hiện hành vi giao cấu hoặc hành vi quan hệ tình dục khác với nạn nhân gồm: Thủ đoạn lợi dụng tình trạng không thể tự vệ được của nạn nhân, tức nạn nhân có lý do nào đó mà không thể chống lại hành vi phạm tội như nạn nhân ốm đau; thủ đoạn khác như lợi dụng nạn nhân trong tình trạng không có khả năng biểu lộ ý chí đúng đắn được như say rượu, bị bệnh tâm thần,…
Mặc dù những thủ đoạn này được quy định là những trường hợp đặc biệt tại Điều 180 BLHS Tây Ban Nha mới mức hình phạt tăng lên đáng kể, không quy định tại điều luật về tội hiếp dâm.
Thứ hai, về ý chí của nạn nhân, BLHS Việt Nam ghi rõ việc dùng vũ lực, đe dọa dùng vũ lực hoặc lợi dụng tình trạng không thể tự vệ được của nạn nhân hoặc bằng thủ đoạn khác giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác trái với ý muốn của nạn nhân.
Tuy nhiên, BLHS Tây Ban Nha không đề cập đến vấn đề này. Mặc dù cuối tháng 5/2022, theo dự thảo BLHS của Tây Ban Nha đã nêu rõ đồng tình chính là yếu tố quyết định để cấu thành hành vi tấn công tình dục hay không.
Dự luật về sự đồng thuận nhằm bổ sung căn cứ rõ ràng về sự đồng ý giữa 2 bên khi quan hệ tình dục không chỉ dựa vào hành vi dùng vũ lực, đe dọa dùng vũ lực để xác định đó có phải là một hành vi tấn công tình dục hay không. Cụ thể sự đồng ý quan hệ phải được thể hiện bằng lời nói, nếu một người im lặng hoặc thụ động, thì đó không phải là sự đồng ý. Dự thảo luật này cần đạt số phiếu tại Thượng viện Tây Ban Nha trước khi có thể trở thành luật.
 |
| Nhiều báo cáo ước tính khoảng 300.000 phụ nữ làm việc trong ngành mại dâm ở Tây Ban Nha. Ảnh: elpais. |
Thứ hai, chủ thể, đối với chủ thể là cá nhân, độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự đối với tội hiếp dâm của 2 nước có sự khác biệt. Nếu như độ tuổi thấp nhất phải chịu trách nhiệm hình sự về tội hiếp dâm trong BLHS Việt Nam là từ đủ 14 tuổi trở lên với quy định tại Khoản 2, 3, 4 Điều 141, thì độ tuổi thấp nhất phải chịu trách nhiệm hình sự về tội hiếp dâm trong BLHS Tây Ban Nha là từ 18 tuổi trở lên.
Về chủ thể là pháp nhân, pháp luật hình sự Việt Nam đã quy định pháp nhân thương mại phải chịu trách nhiệm hình sự khi phạm các tội quy định tại Điều 76 BLHS. Theo đó, pháp nhân thương mại không phải chịu trách nhiệm hình sự về tội hiếp dâm.
Trong BLHS Tây Ban Nha, pháp nhân phải chịu trách nhiệm hình sự về tội hiếp dâm nếu hành vi đó nhân danh, vì lợi ích, thực hiện bởi đại diện hợp pháp của họ hoặc những người hành động với tư cách là thành viên của cơ quan pháp nhân được ủy quyền ra quyết định nhân danh pháp nhân hoặc người có quyền tổ chức và kiểm soát đối với pháp nhân đó. Như vậy, chủ thể phải chịu trách nhiệm hình sự về tội hiếp dâm trong BLHS Tây Ban Nha rộng hơn so với Việt Nam.
Thứ ba, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự.
Bộ luật hình sự Tây Ban Nha quy định 5 trường hợp đặc biệt, có tính chất tăng nặng hình phạt đối với tội hiếp dâm gồm:
Khi bạo lực hoặc đe dọa được thực hiện có bản chất đặc biệt hạ thấp hoặc sỉ nhục;
Khi hành vi được thực hiện bởi sự chung tay của 2 người trở lên;
Khi nạn nhân đặc biệt dễ bị tổn thương do tuổi tác, bệnh tật, tật nguyền hoặc hoàn cảnh, ngoại trừ những gì được quy định tại Điều 183;
Khi để thực hiện hành vi phạm tội, người phạm tội đã lợi dụng một mối quan hệ hoặc quan hệ bề trên, là con, cháu hoặc anh chị em ruột, con nuôi hoặc vợ chồng của nạn nhân;
Khi người thực hiện sử dụng vũ khí hoặc các phương tiện nguy hiểm tương đương khác có thể gây chết người hoặc bất kỳ thương tích nào được quy định tại Điều 149 và Điều 150 của Bộ luật này mà không ảnh hưởng đến hình phạt liên quan đối với cái chết hoặc thương tích gây ra.
Trong khi đó, BLHS Việt Nam quy định 13 tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với tội hiếp dâm. Ngoài những trường hợp tương tự như quy định của pháp luật Tây Ban Nha, còn có các trường hợp là Nhiều người hiếp một người; Phạm tội 2 lần trở lên; Đối với 2 người trở lên; Làm nạn nhân có thai; Tái phạm nguy hiểm; Biết mình bị nhiễm HIV mà vẫn phạm tội; Làm nạn nhân chết hoặc tự sát; Phạm tội đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi.
Kỹ thuật lập pháp
Về cơ bản, kỹ thuật lập pháp tội hiếp dâm được quy định giống nhau ở hai nước Việt Nam và Tây Ban Nha. Tuy nhiên, để phù hợp với thuần phong mỹ tục của nước Á Đông, Việt Nam sử dụng các từ ngữ nói giảm, nói tránh như “hành vi quan hệ tình dục khác” thay vì liệt kê các hành vi cụ thể như pháp luật Tây Ban Nha. Các trường hợp là tình tiết tăng nặng của tội hiếp dâm được Bộ luật hình sự Việt Nam quy định tại các điểm thuộc khoản của điều luật.
Bộ luật hình sự Tây Ban Nha lại quy định các trường hợp đặc biệt này ở điều luật kế tiếp. Về hình phạt, BLHS Việt Nam quy định thành các khung tương ứng với các tình tiết tăng nặng. BLHS Tây Ban Nha chỉ quy định một khung hình phạt duy nhất là phạt tù từ 6 năm đến 12 năm.
Như vậy, pháp luật Tây Ban Nha và Việt Nam đều coi hành vi hiếp dâm là tội phạm, phải chịu trách nhiệm hình sự với hình phạt khá nghiêm khắc.
