Đào Duy Từ quê ở xã Nguyên Bình, huyện Tĩnh Gia, tỉnh Thanh Hóa ngày nay. Ông là công thần số một của nhà Nguyễn, được gọi là “Khổng Minh nước Việt”.
Đổi họ đi thi
Theo sách Chín đời chúa, mười ba đời vua Nguyễn, bố ông là Đào Tá Hán, trước làm lính cấm vệ trong triều Lê - Trịnh. Một hôm, nhân lúc nổi hứng, ông đã sáng tác bài thơ ca ngợi chúa Trịnh: Trang quốc sử ai bằng Trịnh Kiểm / Tỏ thần uy đánh chiếm hai châu / Thẳng đường rong ruổi vó câu / Phù Lê, diệt Mạc trước sau một lời...
Đó là bài thơ hay, ca ngợi công lao của Trịnh Kiểm - người đã mở đầu cho cơ đồ của nhà Trịnh. Nhưng đáng tiếc, bài thơ bị phạm “húy”. Theo quy định của luật lệ thời bấy giờ, không ai được nhắc đến "tên cúng cơm” của vua - chúa, trong bất cứ lời nói hay văn bản nào. Người phạm húy bị xử phạt rất nặng.
Việc đưa tên của Trịnh Kiểm vào nội dung bài thơ, Đào Tá Hán liền bị quy là phạm thượng. Ông bị phạt đánh đòn 20 roi rồi bị đuổi về nhà làm dân thường.
Sau khi trở về, nhờ có tài đàn hát, Đào Tá Hán đã đi theo một gánh hát để kiếm sống. Với tài năng sẵn có, không lâu sau, ông trở thành kép hát giỏi, nổi tiếng khắp vùng.
Tương truyền, có lần, gánh hát đến diễn ở làng Ngọc Lâm trong huyện. Đào Tá Hán trọ trong nhà vị tiên chỉ của làng này là Vũ Đàm. Ông tiên chỉ họ Vũ có cô cháu gái Vũ Thị Kim Chi đem lòng yêu Tá Hán. Hai người làm lễ thành hôn rồi mua đất, dựng nhà ở Hoa Trai, sau hơn một năm thì sinh ra Đào Duy Từ.
Khi Duy Từ lên 5 tuổi, chẳng may Đào Tá Hán bị bệnh mất sớm. Người mẹ chịu ở góa, một mình ngược xuôi tần tảo quyết nuôi con ăn học.
 |
| Đào Duy Từ. Ảnh: Thư viện Lịch sử. |
Đào Duy Từ rất sáng dạ, ham mê đèn sách, nhưng theo luật lệ của triều đình bấy giờ, con người làm nghề ca xướng không được quyền thi cử. Tiếc cho tài học của con, mẹ ông đã thu gom vay mượn tiền bạc đến đút lót cho viên xã trưởng, nhờ đổi họ Đào thành họ Vũ của mẹ để Duy Từ được đi thi.
Viên xã trưởng thấy người vợ góa của Đào Tá Hán còn nhan sắc, nên nhận lời, nhưng ra điều kiện nếu xong việc thì phải lấy hắn làm vợ lẽ. Thương con, mẹ Đào Duy Từ đành phải chấp nhận.
Sau khi đổi họ thành công, với kiến thức sâu rộng, tại khoa thi Hương năm 1593, Đào Duy Từ đỗ á nguyên (thứ hai). Năm đó, ông mới 21 tuổi. Tại kỳ thi Hội, bài thi Đào Duy Từ làm rất hay, nhưng có một điểm lập luận chưa vừa ý chúa, nên quan chủ khảo là Thái phó Nguyễn Hữu Liêu cân nhắc.
Trong khi ở quê nhà, thấy việc đổi họ cho Duy Từ đi thi đã trót lọt, viên xã trưởng họ Lưu bèn đòi mẹ ông thực hiện giao ước tái giá về làm vợ mình. Bà cứ tìm cách chối khéo, với lý do con mới thi đỗ, mẹ làm thế sẽ khó coi... Viên xã trưởng tức giận, đem chuyện trình bày với tri huyện Ngọc Sơn.
Viên tri huyện biết chuyện liền lập tức mật báo lên trên. Biết tin, triều đình truyền xuống chiếu xóa ngay tên Vũ Duy Từ, hủy bỏ bài thi, lột hết mũ áo được ban, bắt để tra xét. Đồng thời, triều đình gửi trát về cho tri huyện trừng trị những kẻ liên đới.
Quân sư số một
Ở quê, mẹ Đào Duy Từ cũng không tránh khỏi sự truy xét. Bà vừa lo cho tính mạng của con, vừa oán giận sự khắc nghiệt, bất công nên tự tử. Đào Duy Từ biết tin mẹ mất, nhưng không được về chịu tang, thương cảm quá mà đổ bệnh phải nằm chữa trị hết mấy tháng.
Sau khi bị lột mũ áo, xóa tên bảng vàng, Đào Duy Từ đã lặn lội vào Nam, làm nghề chăn trâu cho khám lý Trần Đức Hòa ở Bình Định. Bằng trí tuệ uyên bác của mình, ông dần chứng tỏ được tài học rộng, hiểu cao.
Đào Duy Từ đã trở thành "kẻ chăn trâu vĩ đại". Sau khi được Trần Đức Hòa giới thiệu cho chúa Sãi (Nguyễn Phúc Nguyên), ông nhanh chóng trở thành quân sư tối cao cho chính quyền Đàng Trong, thiết lập nên chính quyền vững chắc, trở thành bậc công thần lớn nhất của 9 đời chúa, 13 đời vua Nguyễn.
Năm 1634, Đào Duy Từ mất ở tuổi 63, chúa Sãi vô cùng đau đớn, thương xót như mất đi cánh tay phải của mình. Ngoài tài năng quân sự, ông còn có nhiều đóng góp cho dân tộc trên lĩnh vực văn hóa (âm nhạc, thơ ca…).
