Ai có lỗi khi để tin giả giáo dục tràn lan mạng xã hội?

Thời gian gần đây, mạng xã hội xuất hiện hàng loạt tin giả về giáo dục, thu hút lượng lớn tương tác và gây hoang mang cho người dùng. Theo khảo sát của Tri Thức - Znews, các nội dung này đến từ những tài khoản có lượng theo dõi lớn. Kéo theo đó, nội dung sai sự thật cũng thu về hàng triệu lượt xem và hàng nghìn lượt bình luận, chia sẻ.

Thuật toán mạng xã hội tiếp tay cho tin giả

Theo quy định của pháp luật, tin giả là những thông tin sai lệch một phần hoặc toàn bộ so với sự thật, do một hoặc nhiều chủ thể tạo ra nhằm phục vụ mục đích, ý đồ riêng.

Trao đổi với Tri Thức - Znews, PGS.TS Lê Xuân Thành, Trưởng phòng Công tác chính trị - Sinh viên, Đại học Mỏ - Địa chất, cho biết trong các trường học, tin giả xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, đối tượng chính mà tin giả nhắm đến thường là các sinh viên, đặc biệt là sinh viên năm nhất - đối tượng còn yếu và non nớt, hoặc khá bỡ ngỡ với môi trường học đường của giảng đường đại học.

Tin giả thường tồn tại dưới ba dạng thức chính:

Thứ nhất, các đối tượng có thể giả mạo các phòng, ban chức năng của nhà trường, các viên chức hoặc giảng viên ở trường để thực hiện các hành vi lừa đảo trực tuyến, gây thiệt hại về vật chất và tinh thần đối với sinh viên. Ở mức độ cao và nghiêm trọng hơn, có thể gây ảnh hưởng đến các hoạt động đào tạo và quản trị đại học của một số nhà trường.

Thứ hai, sinh viên bị tin giả tấn công dưới dạng thổi phồng sự thật về các sự việc có liên quan đến học đường, hoặc các thông tin sai lệch liên quan đến học tập, học phí, đăng ký môn học, đào tạo hoặc thực tập - đặc biệt là thực tập hay các chương trình trao đổi sinh viên ở nước ngoài; tin giả thông qua các văn bản giả mạo, tuyển dụng việc làm dưới dạng "việc nhẹ, lương cao" đánh vào tâm lý nóng vội muốn kiếm tiền để đỡ đần gia đình của sinh viên năm nhất.

Tin giả giáo dục xuất hiện trên mạng xã hội, thu hút hàng triệu lượt xem.

Khi thiếu kiểm chứng, sinh viên dễ dàng bị sa vào các cạm bẫy lừa đảo, bị lôi kéo vào các hoạt động đa cấp, thậm chí các hoạt động trái với pháp luật.

Hậu quả là sinh viên bị thiệt hại tài chính, ảnh hưởng đến sự phát triển, đến tiến trình học tập và niềm tin.

Thứ ba, nguy hiểm hơn, sinh viên được coi là đối tượng rất mỏng manh; thông qua các tin giả, sinh viên có thể vô tình bị lôi kéo tham gia các hoạt động ảnh hưởng đến chính trị và an ninh của quốc gia.

Cũng bàn về tình trạng tin giả giáo dục tràn lan trên mạng xã hội, anh Mai Thanh Phú, người quản trị nhiều trang Facebook lớn, cho biết thông thường, tin giả sẽ đánh vào các nội dung gây sốc, hoang mang, khiến người dùng phải dừng lại xem, tương tác, hoặc lại tiếp tục chia sẻ thông tin để thông báo bạn bè, hỏi người chuyên môn xem tin này chính xác hay không. Chính những điều này càng làm cho tin giả lan rộng và dễ viral trên mạng xã hội.

Theo anh Phú, các nền tảng mạng xã hội đa phần sẽ ưu tiên đẩy mạnh đề xuất cho các nội dung có nhiều lượt xem, tương tác, thời gian xem lâu, mà không quan tâm việc nội dung đó có chính xác, nguồn tin đó có đáng tin cậy hay không.

“Thuật toán của mạng xã hội đã tạo ra vòng lặp cho tin giả, từ việc gây sốc, thu hút người xem, khiến nội dung viral và từ đó tương tác càng lớn”, anh Phú nhận định.

Học sinh, sinh viên dễ trở thành nạn nhân

Thầy Huỳnh Thanh Phú - Hiệu trưởng trường THPT Bùi Thị Xuân, TP.HCM - cho rằng học sinh, sinh viên ngày nay lớn lên trong thế giới số, nơi mạng xã hội vừa là không gian học tập, kết nối, vừa là “mảnh đất” đầy cạm bẫy.

Các em dễ trở thành nạn nhân hoặc công cụ lan truyền tin giả vì thiếu trải nghiệm thực tế, thiếu khả năng phân tích và phản biện thông tin. Ở độ tuổi đang hình thành nhân cách, các em dễ tin vào những gì bắt mắt, gây sốc mà không kiểm chứng, dẫn đến chia sẻ vô thức những nội dung sai lệch.

“Đây lại là nhóm tuổi say mê công nghệ, dành phần lớn thời gian online nhưng ít được trang bị kỹ năng sống thật, kỹ năng tự bảo vệ bản thân trong không gian mạng”, thầy Phú nhận định.

Trong khi đó, kẻ xấu luôn lợi dụng sự tò mò và tâm lý muốn thể hiện của giới trẻ để giăng bẫy. Khi thiếu cảnh giác, các em dễ bị thao túng, lợi dụng làm công cụ phát tán tin giả, tạo “hiệu ứng đám đông” nguy hiểm.

Đồng quan điểm, PGS.TS Lê Xuân Thành cho rằng việc phát triển nhanh và đa dạng của các loại hình mạng xã hội, đặc biệt là các mạng xã hội mới đã làm gia tăng đáng kể số lượt và tần suất sử dụng mạng xã hội của sinh viên.

Nếu các em tham gia vào quá nhiều loại mạng xã hội một cách thiếu kiểm soát, bên cạnh việc hao phí thời gian cá nhân, khả năng tự phòng ngừa, tự quản trị và tự kiểm chứng thông tin của các em bị yếu đi, dẫn đến việc sinh viên vô tình có thể trở thành nguồn trung gian để phát tán tin giả.

Bên cạnh đó, việc muốn chứng tỏ mình là người "theo trend" hoặc muốn trở thành người định hướng thông tin trên internet, khi gặp tin giật gân, tin có tính chất câu like, câu view, các em vô tình chia sẻ hoặc thậm chí biến tấu những thông tin đó, khiến nguồn tin lan tỏa nhanh hơn và làm cho thông tin trên mạng xã hội trở nên phức tạp hơn.

Ngoài ra, với việc AI phát triển nhanh và mạnh mẽ như hiện tại, người học với khả năng nắm bắt công nghệ nhanh và linh hoạt, có thể sử dụng công cụ AI để tạo nội dung giải trí hoặc xả stress và gửi cho bạn bè qua các mạng xã hội.

Tuy nhiên, bạn bè của các em, những người đọc thứ cấp không để ý đến lời bình luận hoặc nhãn dán AI. Họ chỉ quan tâm đến tính giải trí, chia sẻ, và nguồn tin đó nhanh chóng trở thành nguồn tin giả.

Sự phát triển nhanh chóng của mạng xã hội khiến người dùng dễ bắt gặp tin giả. Ảnh: Pexels.

Giải quyết thế nào?

Ở trường THPT Bùi Thị Xuân, Hiệu trưởng Huỳnh Thanh Phú cho biết nhà trường chủ trương phòng hơn chống, bằng việc liên tục tuyên truyền cho học sinh và phụ huynh về các chiêu trò lừa đảo, giả danh trên không gian mạng.

Với phương châm “chuyện của người là bài học của mình”, mỗi vụ việc ngoài xã hội đều được thầy cô lồng ghép vào sinh hoạt dưới cờ, tiết sinh hoạt lớp hay qua các chuyên đề về kỹ năng số, giúp học sinh nhận diện và cảnh giác với những dạng tin giả mới.

Khi có sự cố xảy ra, học sinh được hướng dẫn phải bình tĩnh, báo ngay cho cha mẹ và giáo viên chủ nhiệm. Nhà trường sẽ phối hợp cùng gia đình để xác minh, đồng thời thông tin kịp thời đến các cơ quan chức năng nhằm bảo vệ quyền lợi của học sinh.

Không dừng ở phản ứng tình huống, trường còn giáo dục học sinh sử dụng mạng xã hội một cách văn minh, văn hóa, biết chọn lọc và chia sẻ thông tin chính thống, không tiếp tay cho tin xuyên tạc hay phát ngôn thiếu trách nhiệm.

Trong khi đó, TS Lê Xuân Thành cho biết Đại học Mỏ - Địa chất tập trung vào việc xây dựng khả năng đề kháng và một hệ thống quản trị nội bộ mạnh mẽ, được chia thành hai khía cạnh chính - phòng và chống.

Trong đó, nhà trường giáo dục sinh viên thói quen phòng ngừa thông qua các buổi sinh hoạt tập thể.

“Văn hóa kiểm chứng, đối chiếu hai lần phải luôn thường trực với sinh viên, đặc biệt là đối với những thông tin có thể tác động đến tài chính, quản trị và những việc quan trọng khác trong quá trình học tập”, thầy Thành nói.

Về hệ thống quản trị nội bộ, ngay từ những tuần học đầu tiên, trường đã cung cấp cho sinh viên các đầu mối về con người, những fanpage, website cung cấp thông tin chính thống. Đây luôn phải là những nguồn tin nhanh, chuẩn xác và kịp thời, và luôn phải là những nguồn thông tin mà sinh viên tìm đến đầu tiên khi cần kiểm chứng.

Bên cạnh đó, hệ thống đào tạo từ xa hoặc hệ thống dạy trực tuyến không chỉ được sử dụng để dạy học mà còn được dùng làm kênh kết nối giữa thầy cô và sinh viên. Kênh này cho phép thầy cô truyền tải thông tin hai chiều và đón nhận phản hồi từ phía sinh viên, giúp kịp thời phát hiện ra ngay những thắc mắc, băn khoăn.

Không chỉ giáo viên, thầy Thành cho hay hệ thống quản trị nội bộ còn bao gồm nhiều lớp quản lý khác nhau, từ cán bộ lớp, giáo viên chủ nhiệm, khoa và các phòng ban chức năng có liên quan để tiếp nhận và phản hồi và hỗ trợ kịp thời cho sinh viên.

Thầy Thành nhấn mạnh những người làm công tác quản trị thông tin, truyền thông phải thực sự có kỹ năng sử dụng mạng xã hội tốt (gồm cả về tần suất sử dụng và loại hình sử dụng), để kịp thời phát hiện những thông tin sai lệch một cách nhanh chóng và kịp thời.

Sau khi phát hiện, thông qua đánh giá mức độ "độc hại" với môi trường học đường, nếu cần, trường sẽ tiến hành đính chính, khắc phục, chuẩn hóa để ngăn ngừa những hậu quả có thể lan nhanh.

Một đặc điểm của tin giả là tính lan tỏa rất nhanh bất kể thời gian, bất chấp không gian. Điều này đòi hỏi bộ phận quản trị truyền thông và ngăn ngừa tin giả của trường phải luôn có tinh thần "trực chiến 24/7".

Có như thế, tình trạng "lửa cháy đồng hoang" của tin giả mới không có đất sống và dần tự bị loại bỏ.

“Các bộ phận quản lý luôn sẵn sàng tiếp nhận các thông tin từ sinh viên ngoài giờ hành chính. Thông tin cần được phân cấp để xử lý mức độ khẩn cấp. Nếu ở mức cao nhất, sinh viên hoàn toàn có quyền gửi thông tin và thậm chí gọi điện cho thầy cô hữu trách vào bất cứ thời gian nào để được tư vấn, hỗ trợ giải quyết hoặc ngăn ngừa sự việc”, thầy Thành nhấn mạnh.

Về việc xử lý tin giả trên mạng xã hội, anh Phú cho rằng điều này rất khó vì nội dung ngày càng dễ sản xuất nhờ sự trợ giúp của các công cụ AI. Chỉ với vài thao tác, AI có thể giúp con người làm hình ảnh, video, thậm chí là lồng tiếng.

Hơn nữa, số lượng nội dung quá lớn cũng khiến hệ thống, bao gồm hệ thống kiểm duyệt bằng con người và AI, vượt quá khả năng cho phép, dẫn đến sai sót hoặc không thể kiểm tra hết các nội dung trên mạng xã hội. Đồng thời, các yếu tố như sắc thái ngôn ngữ, bối cảnh… cũng khiến các nền tảng khó xác định các nội dung đang đưa tin giả hay chỉ nêu ý kiến cá nhân.

Trước tình trạng tin tức thật giả lẫn lộn trên mạng xã hội, anh Mai Thanh Phú khuyên học sinh, sinh viên và cả phụ huynh, giáo viên nên kiểm tra nguồn tin tức và chỉ nên tìm đọc tại các trang thông tin chính thống của Bộ GD&ĐT và các trang báo lớn.

Đồng thời, người dùng cũng cần cẩn thận với các nội dung sử dụng hình ảnh/video AI để cắt ghép. Khi thấy bất kỳ thông tin chưa kiểm chứng, người dùng không nên tương tác để hạn chế viral, cũng như hạn chế việc nền tảng tiếp tục đề xuất các tin giả khác.

“AI bây giờ rất tinh vi, đôi khi chúng ta cũng không thể phân biệt được đâu là nội dung AI, đâu là nội dung do con người làm. Vì vậy, điều quan trọng là chúng ta cần tự bổ sung kiến thức và nâng cao nhận thức để tự phân biệt và phòng tránh”, anh Mai Thanh Phú chia sẻ.