|
|
Một tác phẩm điêu khắc bằng đồng Benin thế kỷ 16 tại bảo tàng Humboldt Forum, Đức. Ảnh: New York Times. |
Bảo tàng là nơi bảo quản và trưng bày các hiện vật về lịch sử tự nhiên và xã hội nhằm phục vụ nhu cầu nghiên cứu, giáo dục, tham quan và hưởng thụ văn hóa của công chúng.
Nhiều du khách gần đây đã đổ xô tới bảo tàng Humboldt forum ở Berlin (Đức). Đây là một bảo tàng đồ sộ khai trương vào năm 2021, để chiêm ngưỡng hàng chục tác phẩm điêu khắc bằng đồng có niên đại từ thế kỷ 13 của Vương quốc Benin.
Vấn đề đạo đức
Triển lãm không chỉ giải thích nguồn gốc các hiện vật mà còn mô tả hành vi thực dân Anh cướp phá thành phố Benin và cung điện hoàng gia của Vương quốc Benin, nằm ở phía tây nam Nigeria ngày nay. Kể từ tháng 7/2021, các cổ vật Benin đã không còn thuộc về nước Đức. Những hiện vật này đang được trưng bày lần cuối trước khi hồi hương Nigeria.
Trong khi triển lãm nghệ thuật này được coi là dự án văn hóa quan trọng nhất của đất nước, Đức đã phải đối mặt với những lời chỉ trích về nguồn gốc của nhiều hiện vật trong những bảo tàng của mình.
 |
| Một cuộc triển lãm tại phòng trưng bày bảo tàng Humboldt Forum về đồ đồng Benin. Ảnh: New York Times. |
"Chúng tôi học được rằng bồi thường không chỉ là một thao tác hành chính mà còn là quá trình đàm phán liên văn hóa được chia sẻ những giá trị chung”, Tổng giám đốc bảo tàng Humboldt Forum, ông Hartmut Dorgerloh, nói.
Những tác phẩm đồ đồng hiện trở thành tâm điểm của một cơn bão chỉ trích quốc tế. Dư luận đang kêu gọi các bảo tàng phương Tây chịu trách nhiệm về cách họ thu thập được những đồ vật bị tịch thu trong thời kỳ thuộc địa, hoặc bị Đức quốc xã và các lực lượng thực dân khác cướp phá.
Đối với những du khách tham quan bảo tàng, các khía cạnh đạo đức của việc chiêm ngưỡng các tác phẩm nghệ thuật bị cướp bóc đã trở nên “không thể bỏ qua”.
Thay đổi nhận thức, tăng cường giám sát
“Đã có một sự thay đổi lớn về nhận thức của công chúng trong những năm qua. Ngày càng có nhiều khách tham quan bảo tàng quan tâm đến các câu hỏi về nguồn gốc hiện vật. Hầu hết trong số họ nhận ra rằng những tác phẩm có xuất xứ ‘có vấn đề’ không thể ở lại bảo tàng”, Gilbert Lupfer thuộc Tổ chức Nghệ thuật Thất lạc của Đức cho biết.
Các bảo tàng ở châu Âu và châu Mỹ từ lâu đã phản đối những lời kêu gọi hồi hương, lập luận rằng các đồ vật từ châu Phi, châu Á và các nơi khác được thu thập một cách hợp pháp. Họ khẳng định những hiện vật sẽ được an toàn hơn khi đặt tại bảo tàng.
 |
| Bên ngoài bảo tàng Humboldt Forum của Đức. Ảnh: New York Times. |
Tuy nhiên, đã có một số thay đổi lớn trong những năm gần đây trong việc hoàn trả lại các cổ vật về nơi chúng vốn thuộc về. Gần một thế kỷ sau phong trào trao trả chủ quyền cho các dân tộc từng bị thực dân đô hộ, phương Tây đã chứng kiến sự lan rộng của phong trào đòi trao trả tài sản văn hóa cho các nền văn hóa này.
“Tôi nghĩ đã có một sự thay đổi lớn. Mọi chuyện bắt đầu khi Tổng thống Pháp Emmanuel Macron cho rằng nghệ thuật bản địa, phần lớn trong số đó nằm trong các bảo tàng phương Tây, nên quay trở lại châu Phi”, Geoffrey Robertson, chuyên gia bồi thường và luật sư nhân quyền người Australia, đồng thời là tác giả của cuốn sách Ai làm chủ lịch sử? (Who Owns History?), nói khi đề cập đến cam kết năm 2017 của Tổng thống Pháp về việc trả lại những tài sản châu Phi bị thực dân Pháp cưỡng đoạt.
Năm 2021, Chính phủ Đức, Hà Lan và Bỉ đều công bố kế hoạch xác định nguồn gốc các đồ vật trong thời kỳ thuộc địa và bắt đầu quá trình trả lại chúng. Ít nhất 16 bảo tàng ở Mỹ xác nhận họ đang tham gia vào quá trình hoàn trả đồ đồng Benin, bao gồm Viện Smithsonian và Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan ở New York. 5 bảo tàng khác cho biết họ sẵn sàng hồi hương hiện vật nếu được yêu cầu.
Nhiều tổ chức đang đánh giá lại việc xử lý các tác phẩm nghệ thuật được cho là đã bị Đức quốc xã cướp phá trên khắp châu Âu. Nhiều đồ vật trong số đó đã được đưa vào các nhà đấu giá hoặc bảo tàng trên khắp thế giới. Theo ước tính của Cơ quan Lưu trữ Quốc gia Mỹ, có tới 20% tác phẩm nghệ thuật châu Âu đã bị Đức Quốc xã cướp phá.
Gilbert Lupfer thuộc Tổ chức Nghệ thuật Thất lạc của Đức cho biết các bảo tàng phần lớn đang chuyển từ đấu tranh để giữ lại các tài sản đang tranh chấp sang “nhận ra việc hoàn trả hiện vật là hoàn toàn cần thiết về mặt đạo đức, chính trị, xã hội”.
Không chỉ là những tác phẩm nghệ thuật
Bảo tàng Anh (thành lập năm 1753 tại London, Anh) - một bảo tàng công cộng dành riêng cho lịch sử loài người, nghệ thuật và văn hóa - đã phải đối mặt với nhiều tranh cãi xung quanh việc mua lại hiện vật bị cướp bóc thời kỳ thuộc địa.
Đây là ngôi nhà của khoảng 8 triệu hiện vật, nhiều trong số đó đã được mua lại trong thời kỳ cai trị kéo dài hàng thế kỷ của Đế quốc Anh. Bảo tàng chật ních du khách đến để chiêm ngưỡng những tuyệt tác của nền văn minh nhân loại, bao gồm Phiến đá Rosetta (được người Anh mang khỏi Ai Cập năm 1802) và kho ngọc bích từ Cung điện Mùa hè ở Bắc Kinh (bị quân Anh và Pháp cướp phá năm 1860).
 |
| Bên ngoài bảo tàng Anh (London), nơi lưu giữ khoảng 8 triệu vật. Ảnh: Reuters. |
“Bảo tàng Anh là nơi tiếp nhận tài sản bị đánh cắp lớn nhất thế giới. Khách du lịch nên nhớ rằng trên thực tế, phần lớn những hiện vật dân tộc thú vị được trưng bày là đồ ăn cắp”, Geoffrey Robertson, chuyên gia bồi thường và luật sư nhân quyền người Australia, nói.
Các viện bảo tàng từ lâu đã dựa vào việc xuất trình hóa đơn giao dịch cho các hiện vật tranh chấp hoặc tài liệu tuyên bố rằng chúng đã được bàn giao hợp pháp. Tuy nhiên, nhiều nhà phê bình cho rằng những thủ tục này che đậy sự ép buộc và trộm cắp.
Bảo tàng Anh là một trong những điểm tham quan tuyệt vời của thế giới, nơi du khách có thể chiêm ngưỡng, tại cùng một nơi, những thành tựu của lịch sử nhân loại. Song, một điểm thu hút như vậy không nên đánh đổi bằng “sự cướp bóc văn hóa”.
Khái niệm bảo tàng mới
Các dự án mới như bảo tàng Nghệ thuật Tây Phi Edo ở Nigeria, nơi lưu giữ các tác phẩm nghệ thuật hồi hương của Vương quốc Benin lịch sử, đang giúp trả lời câu hỏi bảo tàng dân tộc học sẽ trông như thế nào.
Bảo tàng tọa lạc ở một khu phức hợp rộng lớn tại địa điểm khảo cổ thành phố Benin lịch sử. Bảo tàng được kiến trúc sư người Anh gốc Ghana, David Adjaye, thiết kế với phong cách “trừu tượng hóa”, tái hiện diện mạo của thành phố Benin trước đây.
 |
| Thành phố Benin lịch sử được tái hiện trong một triển lãm tại Mỹ. Ảnh: Adjaye Associates. |
Địa điểm này nằm trong dự án khảo cổ chung hợp tác giữa chính phủ Nigeria và Bảo tàng Anh. Khu phức hợp này sẽ bao gồm một trung tâm nghiên cứu và sưu tập, các khu vườn nhiệt đới và một hội trường dành cho nghệ nhân, nơi những người thợ thủ công đương đại có thể bán sản phẩm của họ. Tòa nhà bảo tàng chính là nơi du khách có thể xem nguồn gốc đồ đồng và tìm hiểu về chủ nghĩa thực dân.
Theo Phillip Ihenacho, một doanh nhân người Nigeria, điều quan trọng nhất của dự án là mang đến một câu chuyện đầy hy vọng cho người dân địa phương. “Khi họ hiểu Vương quốc Benin tinh vi, tiên tiến và vĩ đại như thế nào so với những gì đang xảy ra ở châu Âu vào thời điểm đó, điều đó có thể mang lại cho mọi người cảm giác lạc quan về tương lai”, ông nói.
Châu Âu có diện tích nhỏ thứ hai thế giới nhưng sở hữu nền văn hóa đa dạng, có lịch sử phát triển lâu đời. Zing giới thiệu tới bạn đọc những trang sách về lục địa già.
