Trong lịch sử nước Mỹ, chiến thắng của phe Liên bang miền Bắc trước Liên minh chủ nô miền Nam trong cuộc nội chiến 1861-1865 thường được coi là mốc son đánh dấu sự tan vỡ của gông cùm nô lệ đã đè nặng lên người Mỹ gốc Phi kể từ ngày lập quốc.
Song, cả thế kỷ sau ngày Tư lệnh quân đội miền Nam Robert E. Lee bỏ vũ khí đầu hàng, những người da màu tự do của nước Mỹ vẫn phải gánh chịu vô số khổ đau đến từ nạn phân biệt chủng tộc vốn chưa hề biến mất, mà chỉ biến tướng thành những hình thức tinh vi hơn, tàn nhẫn hơn, từ thế hệ này qua thế hệ khác.
Họ có thể là những người lính bán mạng ngoài chiến trường vì sứ mệnh “tự do” của nước Mỹ. Họ cũng có thể là những người thợ ngày ngày cần mẫn vặn từng con ốc, lắp từng khung cửa trong các phân xưởng lắp ráp của thủ phủ ôtô Detroit. Thậm chí, họ đã có chút danh tiếng nhờ giọng ca, ngón đàn vốn được các hãng ghi âm toàn người da màu như Motown đưa đến mọi hang cùng ngõ hẻm của nước Mỹ.
 |
| Cuộc nổi loạn tại Detroit, Mỹ vào năm 1967 đến giờ vẫn gây ra nhiều tranh cãi. |
Nhưng đa số vẫn phải sống trong các khu ổ chuột “chỉ dành cho người da đen”, thiếu tiện nghi, thiếu an ninh, thiếu học hành vốn xuất hiện đầy rẫy ở các thành phố công nghiệp như Detroit. Người da trắng đã đẩy họ ra vùng ngoại vi giàu có để không phải sống cạnh những “người hàng xóm” bị coi là hạ đẳng.
Giấc mơ con đè nát cuộc đời con, người Mỹ gốc Phi những năm giữa thế kỷ XX chẳng có mấy cơ hội vươn lên đổi đời khi ngày ngày phải lo chuyện cơm áo gạo tiền trong cảnh nghèo túng. Tồi tệ hơn, họ luôn phải chịu sự đàn áp cả về thể xác lẫn tinh thần từ đội ngũ cảnh sát vốn đa phần da trắng và luôn thích đem theo dùi cui, súng ống, bạo lực để “nói chuyện”.
Con giun xéo lắm cũng quằn, những năm 60 của thế kỷ XX, cộng đồng người da màu nước Mỹ đã cất lên tiếng nói phản kháng mạnh mẽ với những cuộc tuần hành, biểu tình rầm rộ đòi quyền lợi do các lãnh đạo tinh thần người Mỹ gốc Phi như Mục sư Tin lành Martin Luther King hay tu sĩ Hồi giáo Malcolm X đứng đầu.
Ngọn lửa căm hờn của người Mỹ gốc Phi đã dẫn đến 159 cuộc bạo loạn ở các thành phố lớn trên khắp nước Mỹ chỉ trong năm 1967, trong đó đẫm máu nhất là cuộc bạo loạn nổ ra ở Detroit vào tháng 7/1967. 43 người đã thiệt mạng, gần 1.200 người bị thương, trên 7.000 người bị bắt, và hơn 2.000 toà nhà bị phá huỷ sau những cuộc đối đầu giữa người biểu tình da màu với lực lượng cảnh sát và thậm chí là vệ binh quốc gia, lính dù chính quy của quân đội.
Tác phẩm ra đời 50 năm sau bi kịch
Cuộc bạo loạn ở Detroit năm 1967 và những bức bối, bất công trong lòng xã hội nước Mỹ chính là bối cảnh dành cho Detroit - tác phẩm được nữ đạo diễn từng giành giải Oscar Kathryn Bigelow thực hiện nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngày diễn ra sự kiện đau buồn.
Bộ phim tái hiện một góc nhỏ, nhưng hết sức đẫm máu, của cuộc bạo loạn năm 1967. Đó là những sự kiện xảy ra ở khách sạn Algiers trong đêm 25/7/1967, với sự dính líu của một số viên cảnh sát tai tiếng tại Detroit, cũng như là nguồn gốc nỗi đau chưa bao giờ dứt của rất nhiều người không may có mặt tại Algiers hôm ấy.
Trong số những nhân chứng của sự kiện đau buồn, có Melvin Dismukes (John Boyega) - một anh thợ đá da màu kiêm nghề nhân viên an ninh luôn tự tin vào khả năng thương thuyết, “hạ nhiệt” đám ông chủ da trắng. Không đến nỗi phải ngày ngày lo nghĩ về miếng ăn và sự an toàn cho bản thân như Dismukes, Larry Reed (Algee Smith) lại được trời phú cho giọng hát trầm ấm, và chỉ còn cách hợp đồng thu âm với hãng Motown đúng một bài hát với nhóm The Dramatics.
 |
| Bộ phim Detroit lựa chọn một góc nhỏ, nhưng vô cùng đắt giá, của mùa hè nóng bỏng cách đây hơn nửa thế kỷ. |
Cứng tuổi hơn một chút, Karl Greene (Anthony Mackie) là một cựu binh mới trở về từ chiến trường Việt Nam, đang phải lưu lại Algiers với hy vọng kiếm được việc làm ổn định ở thành phố công nghiệp hàng đầu nước Mỹ.
Trái ngược với sự già dặn của Greene là nhóm bạn Carl Cooper (Jason Mitchell), Aubrey Pollard (Nathan Davis Jr), Michael Clark (Malcolm David Kelley), Lee Forsythe (Peyton Alex Smith), và cả hai cô gái da trắng Julie Ann Hysell (Hannah Murray) - Karen Malloy (Kaitlyn Dever). Nhóm bạn còn rất trẻ, chỉ muốn tạm thoát khỏi khói lửa, bạo động và đàn áp bằng những điếu thuốc, những điệu nhạc jazz, hay những trò đùa vô thưởng vô phạt trong căn phòng áp mái.
Bất chấp việc cả thành phố Detroit đang chìm trong khói lửa, cướp bóc và bạo lực, chẳng ai trong số những người có mặt ở Algiers buổi tối hôm đó có thể ngờ rằng chỉ xuất phát từ một trò đùa của Carl, họ sẽ phải chịu đựng một đêm dài trong hoả ngục của khủng bố, bạo lực đến từ những tay cảnh sát da trắng như Philip Krauss (Will Poulter), Ronald August (Jack Reynor), và Robert Paille (Ben O'Toole).
Đó là những kẻ mang danh bảo vệ công lý và sự bình an của người dân Detroit, nhưng thực tế lại luôn tìm kiếm mọi cơ hội để trút cơn giận dữ, trút sự thèm khát được “trả hận” cho “người da trắng” bằng đòn roi, thậm chí là chết chóc, lên đầu người da đen vô tội.
Nỗi đau của người da đen tại nước Mỹ
Detroit là tác phẩm không hề dễ thực hiện bởi bộ phim động chạm tới một giai đoạn hết sức biến động của lịch sử nước Mỹ trong thập niên 1960, đồng thời nói về một câu chuyện, một sự kiện thực ra chưa từng có được câu trả lời hoàn toàn xác đáng từ công lý, hay từ chính những người tham gia.
Lời giải thích nào mới là sự thật cho những bi kịch xảy ra trong đêm 25/7/1967 tại khách sạn Algiers? Ai là người phải chịu trách nhiệm cho bi kịch ấy? Tại sao bi kịch lại xảy ra với Reed, với Greene, với Fred, với Carl, với cả những người da đen khác ở Algiers, ở Detroit, ở trên khắp nước Mỹ?
 |
| Bộ phim khéo léo dẫn đắt người xem đến với bi kịch tại khách sạn Algiers. |
Để giải quyết bài toán phức tạp với rất nhiều câu hỏi, biến số ấy, nữ đạo diễn Kathryn Bigelow và nhà biên kịch Mark Boal đã sử dụng một kịch bản hết sức linh hoạt, đưa ra phần dẫn truyện mang tính kể chuyện lịch sử và mở đầu bằng rất nhiều đại cảnh, kèm theo những cảnh quay, những bức ảnh ghi lại cuộc bạo động năm 1967 nhằm biến Detroit như trở thành một bộ phim bán tài liệu.
Nhưng ngay sau phần mở đầu mang tính gây dựng tiền đề, tạo dựng không khí và chuẩn bị tinh thần cho khán giả - kể cả những người chưa từng đọc, từng nghe về sự bất công của người da màu sống trong lòng nước Mỹ, Bigelow lập tức thu hẹp bối cảnh Detroit, nhưng đồng thời tăng dần mức độ bạo liệt, nhịp độ căng thẳng để người xem có thể phần nào đó trải nghiệm cảm giác ở “trong hoả ngục” của những nạn nhân trong buổi tối định mệnh ấy.
Cảm giác nghẹt thở với những thước phim đầy rẫy máu me, bạo lực không phải là điều xa lạ đối với những khán giả từng yêu thích các bộ phim hành động, chiến tranh của nữ đạo diễn đã cận kề tuổi 70 Kathryn Bigelow qua Point Break (1991), Zero Dark Thirty (2012), và đặc biệt là tác phẩm về những tay phá bom trên chiến trường Iraq The Hurt Locker (2008).
Nhưng Detroit không chỉ dừng lại ở việc mô tả sự lạnh lẽo, vô nhân tính của hành động bạo lực, hay cảm giác nhỏ bé, mỏng manh của con người khi phải đứng trên ranh giới giữa sự sống và cái chết. Bạo lực và kịch tính cao độ trong phim chỉ là chất liệu, là cái cớ để Bigelow dần gợi mở cho khán giả lý do dù cả thế kỷ đã trôi qua từ ngày Robert E. Lee phải đầu hàng, dù người da màu đã giành được vô số thành tựu, đã đóng góp biết bao mồ hôi xương máu cho sự thịnh vượng của nước Mỹ, họ vẫn chỉ là những công dân “hạng hai”, những nạn nhân truyền đời, truyền kiếp của nạn phân biệt chủng tộc đến từ người Mỹ da trắng, của một nền công lý chưa bao giờ đứng về phía họ, của giới cảnh sát thừa quyền lực, thừa vũ khí, nhưng thiếu tình người, thiếu sự thấu hiểu.
Tiếc nuối khi không gây tiếng vang lớn
Thật khó để nói Detroit là một tác phẩm hoàn hảo. Phần diễn xuất trong phim không thực sự để lại nhiều ấn tượng, dù bộ phim có sự xuất hiện của một số gương mặt tiềm năng như John Boyega - anh chàng Finn của loạt Star Wars, Jason Mitchell - Eazy-E trong Straight Outta Compton (2015), hay Anthony Mackie - siêu anh hùng Falcon trong Vũ trụ Điện ảnh Marvel.
Cách mô tả hình ảnh người da đen luôn ở thế bị động xuyên suốt bộ phim cũng khiến Detroit vấp phải những chỉ trích về việc liệu nữ đạo diễn da trắng Bigelow có mô tả đúng những gì đã xảy ra ở Detroit năm 1967 hay không. Những điểm yếu này, cùng chủ đề nặng nề và không thực sự được nhiều người biết đến, đã khiến tác phẩm chìm nghỉm sau khi công chiếu trước các tác phẩm siêu anh hùng, hay thậm chí là những bộ phim cũng nói về nạn phân biệt chủng tộc tại Mỹ nhưng khắc hoạ người da đen một cách chủ động, hào sảng như The Help (2011), Selma (2014) hay Straight Outta Compton.
 |
| Lựa chọn khởi chiếu đúng vào mùa phim hè 2017 có lẽ đã khiến Detroit gặp bất lợi. |
Có lẽ gần gũi hơn cả với Detroit là bộ phim về số phận bi thảm của những người nô lệ da đen thuở đầu nước Mỹ trong 12 Years a Slave (2013). Nhưng khác với tác phẩm giành giải Oscar của đạo diễn da màu người Anh Steve McQueen, Detroit ra mắt và chẳng để lại nhiều tiếng vang, bất chấp việc tác phẩm ra đời trong bầu không khí chính trị ngày một sục sôi ở thời điểm giao thời giữa chính quyền của Tổng thống Barrack Obama - người da đen đầu tiên trở thành lãnh đạo nước Mỹ và Donald Trump - cái tên bị báo chí, các nhà hoạt động cánh tả, và thậm chí là nhiều ngôi sao điện ảnh Hollywood cáo buộc là đã dung túng cho chủ nghĩa phân biệt chủng tộc trỗi dậy trở lại.
Đây quả thực là một điều hết sức đáng tiếc, bởi hiếm có một tác phẩm khắc hoạ trực diện, rõ ràng, và chi tiết nguồn gốc, chân tướng, cũng như hậu quả của nạn phân biệt chủng tộc, đặc biệt là từ giới cảnh sát, đối với người da màu sống ở xứ sở cờ hoa.
Có thể nói không ngoa rằng chỉ cần xem Detroit, khán giả sẽ phần nào hiểu được tại sao những bi kịch như đêm kinh hoàng ở Algiers vẫn cứ lặp lại với người Mỹ gốc Phi sau 100 năm, 150 năm, hay thậm chí lâu hơn nữa kể từ sau khi Nội chiến nước Mỹ khép lại.
Tại sao và tại sao?
Cuộc bạo động ở Detroit năm 1967 được coi là đỉnh điểm của “Mùa hè nóng bỏng 1967” trong lịch sử nước Mỹ khi Tổng thống Lyndon B. Johnson - người được coi là có những đóng góp đáng kể giải quyết tình trạng bất bình đẳng nhờ chính sách “Great Society” - phải đối mặt với vô số cuộc biểu tình, bãi công, bạo động đòi bình quyền cho người da màu.
Hơn nửa thế kỷ sau, những ngày đầu mùa hè 2020, nước Mỹ lại chứng kiến vô số cuộc biểu tình và cả bạo động nhằm đòi lại công bằng, đòi lại công lý cho người da đen như George Floyd hay biết bao cái tên đã phải bỏ mạng bởi nhiều lý do khác nhau dưới bàn tay của cảnh sát Mỹ.
 |
| Bộ phim chắc chắn chưa thể tìm ra đáp án, nhưng xứng đáng được ghi nhận nhờ đặt ra những câu hỏi nhức nhối. |
Nhiều người đã chỉ trích rằng chính những phát ngôn và hành xử của tổng thống đương nhiệm Donald Trump đã tạo điều kiện để những bi kịch như cái chết của Floyd xảy ra. Nhưng cũng có lập luận nói rằng kể cả dưới thời Tổng thống da màu Obama, nước Mỹ vẫn phải chứng kiến những bi kịch như thế - những bi kịch đã dẫn đến các cuộc bạo loạn ở Ferguson năm 2014, ở Baltimore năm 2015, hay cuộc thảm sát cảnh sát ở Dallas dưới họng súng bắn tỉa của Micah Xavier Johnson năm 2016.
Trước đó nữa là cuộc bạo loạn khiến hàng chục người chết và khiến chính quyền phải cậy nhờ tới sự can thiệp của quân đội Mỹ tại Los Angeles năm 1992. Và xa hơn chính là cuộc bạo động ở Detroit vào năm 1967 - một sự kiện mà quân đội Mỹ cũng phải góp mặt để ổn định tình hình.
Vậy lý do nằm ở đâu? Cảnh sát hay những người tham gia bạo loạn là người có lý? Đó là câu hỏi chưa ai có thể đưa ra lời giải thích thực sự thoả đáng, nhưng là câu hỏi mà Kathryn Bigelow đã dũng cảm tìm cách trả lời thông qua đứa con nghệ thuật đầy bạo liệt Detroit, bất chấp việc bà lẽ ra có thể nghỉ hưu, hoặc lựa chọn những bộ phim nhẹ nhàng, nhiều màu sắc, giàu lạc quan để thực hiện ở chặng cuối sự nghiệp.
 |
| Nỗi đau của người da màu tại nước Mỹ đã và vẫn đang tiếp diễn. |
Đen tối, nhuốm màu bi kịch, chẳng ánh lên chất lạc quan hào sảng, Detroit có lẽ là tác phẩm không hề dễ xem với những khán giả muốn tìm kiếm tính giải trí từ bộ môn nghệ thuật thứ bảy. Nhưng với bất cứ ai muốn hiểu hơn về ung nhọt của nạn phân biệt chủng tộc vẫn còn hiển hiện trong lòng nước Mỹ, muốn cảm nhận lý do các cuộc biểu tình đòi bình quyền đã và vẫn sẽ diễn ra dù cho ai là người nắm quyền Tổng thống Mỹ, muốn tìm lời giải thích thoả đáng cho việc người da màu phải dùng tới bạo lực để cất lên tiếng nói phản kháng trong một xã hội vốn luôn đề cao chủ nghĩa dân chủ phi bạo lực như nước Mỹ, thì Detroit quả xứng đáng để thưởng thức.
Thật tiếc là Detroit đã không gây được tiếng vang cần thiết sau khi ra mắt. Nhưng hy vọng rằng với giá trị nhập thế, với sự nhức nhối về một tiếng nói lương tri dành cho số phận những người da đen trong xã hội nước Mỹ, bộ phim của đạo diễn Kathryn Bigelow sẽ còn được người xem nhớ tới, nhắc tới sau nhiều năm nữa.
