Cách đây 7.000 năm, trepanation ra đời với mục đích y học và gắn liền với thời kỳ văn minh đồ đồng. Kỹ thuật khoan hộp sọ được tìm thấy chủ yếu tại Hy Lạp cổ đại, Bắc và Nam Mỹ, Châu Phi, Polynesia và Viễn Đông. Tuy nhiên, vào năm 1997, các nhà khảo cổ học tại Nga mà đại diện là Elena Batieva đã đặt ra giả thuyết trepanation thực chất còn mang theo ý nghĩa của văn hóa, tín ngưỡng. Dù vậy, các dấu vết tìm được dẫn cô đi vào ngõ cụt.
Những cái chết vì khoan sọ
Trước khi quyết định từ bỏ, Batieva quyết định tìm kiếm thêm tại các hồ sơ khảo cổ học chưa từng được công bố tại Nga dù hy vọng khá mong manh. Thật đáng ngạc nhiên, chúng đã mang đến tín hiệu tốt. Đó chính là ghi chép về hộp sọ của hai phụ nữ trẻ có dấu hiệu trepanations obelion (khoan tại điểm tắc nghẽn). Những trường hợp này được phát hiện vào năm 1980 và 1992. Hai bộ hài cốt đều nằm cách Rostov-on-Don bán kính 50 km và không có bất kỳ căn bệnh nào liên quan đến não bộ hay thần kinh.
 |
| Một bộ xương được tìm thấy với vết khoan trên hộp sọ. Ảnh: Mihajlo Maricic. |
Điều này đã mang lại cho Batieva tổng cộng 8 trường hợp hộp sọ bị khoan khác thường. Bước đầu cô xác định những người này sống cùng một niên đại.
Một thập kỷ sau, câu trả lời dần được hé lộ.
Năm 2011, một nhóm khảo cổ học quốc tế công bố kết quả phân tích trên 137 bộ xương người được khai quật tại ba địa điểm độc lập nằm ở đông nam Rostov-on-Don khoảng 500 km, gần biên giới Gruzia ngày nay. Các nhà khảo cổ học đến để tìm câu trả lời cho mẫu số chung về sức khỏe của cư dân thời tiền sử tại khu vực này. Nhưng trong số 137 hộp sọ, họ đã tìm thấy 9 trường hợp “bị đục lỗ”. Và 5 trong số đó là kết quả của kỹ thuật trepanation.
Các lỗ khoan được tạo ra ở nhiều vị trí khác nhau như mặt trước, mặt bên hộp sọ. Nạn nhân đều có dấu hiệu bị chấn thương vật lý. Điều này giúp kết luận trepanation được thực hiện với mong muốn y học. Nhưng 4 trong số đó có sức khỏe hoàn toàn bình thường và bị “trepanation obelion”.
Rất tình cờ, một trong các thành viên, Julia Gresky, nhà nhân chủng học của Viện Khảo cổ học Đức (DAI), đã đọc bài báo của Batieva mô tả về những trepan bất thường tại vùng Rostov-on-Don. Họ đã hợp tác cùng nhau mô tả 12 trường hợp được phát hiện và công bố vào tháng 4/2016 trên Tạp chí Nhân học Vật lý Mỹ. Gresky, Bateiva và các đồng nghiệp lập luận rằng sự xuất hiện bất thường và tập trung tại một khu vực cho thấy dấu hiệu của nghi thức tín ngưỡng tại nơi đó.
Ký ức xã hội sau những vết khoan
Maria Mednikova (Viện Hàn lâm Khoa học Nga tại Moscow), một chuyên gia hàng đầu về kỹ thuật khoan hộp sọ tin rằng các trường hợp kỳ lạ đã được tìm thấy là hành động nhằm nhận lấy sự khác thường của đáng tối cao. Nói cách khác, những người sở hữu vết khoan tại điểm tắc nghẽn là minh chứng giúp họ vượt khỏi đẳng cấp với thành viên khác trong cộng đồng.
 |
| Cận cảnh những vết khoan bất thường trên hộp sọ được tìm thấy. Ảnh: Photo Researchers Inc. |
Chúng ta chỉ có thể suy đoán tại sao 12 người rõ ràng vẫn rất khỏe mạnh lại thực hiện một thao tác bất thường như vậy. Nhưng nhờ vào những lỗ hổng này, các nhà nghiên cứu có thể suy ra số phận đáng ngạc nhiên của cư dân tiền sử sau cuộc “phẫu thuật”.
Một trong số những mẫu vật là thiếu nữ chưa đầy 25 tuổi. Phản ứng còn lại đã cho thấy cô tử vong ngay sau khi thao tác trepanation obelion được thực hiện hoặc trong lúc cô loay hoay tìm cách thích nghi với cảm giác đau đớn.
Tuy nhiên, chủ sở hữu của các hộp sọ khác dường như đã sống sót sau tác động khác thường này. Hộp sọ của họ cho thấy xương xung quanh các cạnh của lỗ trepanation có dấu hiệu chữa lành mặc dù không bao giờ lấp đầy được vết khoan.
 |
| Hộp sọ của người đàn ông khoảng 30 - 35 tuổi, một trong năm người trong ngôi mộ tập thể. Lỗ hổng có dấu hiệu được chữa lành. Ảnh: Viện Khảo cổ Đức (DAI). |
Ba trong số 12 hộp sọ có dấu hiệu chữa lành nhẹ xung quanh lỗ trepanation, cho thấy chủ nhân của chúng chỉ sống sót được khoảng 2- 8 tuần sau khi phẫu thuật. Trong đó có hai người phụ nữ ở độ từ 20 – 35 tuổi và một người 50 – 70 tuổi không xác định được giới tính. Tám hộp sọ khác cho thấy sự chữa lành khó tin. Dựa trên những kiến thức về phục hồi xương cốt hiện nay, những cá nhân này có thể đã sống sót ít nhất 4 năm sau vết khoan.
Cho đến nay, câu trả lời chính xác về bí ẩn đằng sau 12 hộp sọ với lỗ khoan điểm tắc nghẽn vẫn là một bài toán chưa tìm ra lời giải. Người ta vẫn tranh luận rằng chẳng có gì bất thường tại vị trí khoan này. Nói cách khác, trepanation thực chất chỉ là kỹ thuật y học đơn thuần của người cổ đại khi chưa có sự phát triển của văn minh hiện đại.
Nhưng cũng có thể Batieva và các đồng nghiệp của cô ấy đã đúng. Nếu những nạn nhân thực hiện khoan hộp sọ vì một đức tin tín ngưỡng thì có thể phần nào đoán ra lợi ích “khổng lồ” mà họ mong muốn nhận được khi bất chấp thực hiện thao tác đau đớn này.
