'Phiên tòa online' của Phạm Thoại và sự mệt mỏi của lòng trắc ẩn

Trong thời đại kỹ thuật số, từ thiện trực tuyến trở thành xu hướng phổ biến, kết nối cộng đồng qua những cú nhấp chuột. Tuy nhiên, vụ việc gần đây liên quan đến một TikToker kêu gọi hàng chục tỷ đồng để giúp một em bé chữa bệnh, sau đó bị đòi sao kê chi tiết, đã đặt ra những câu hỏi quan trọng về trách nhiệm giải trình, quyền lực của công chúng và ý nghĩa thực sự của lòng trắc ẩn.

Trách nhiệm giải trình: Nghĩa vụ hay công cụ kiểm soát?

Trách nhiệm giải trình (accountability) là nguyên tắc quan trọng trong mọi hoạt động liên quan đến nguồn lực cộng đồng.

Theo nghiên cứu Public Accountability: A Framework for the Analysis and Assessment of Accountability Arrangements năm 2007 (nghiên cứu về khái niệm trách nhiệm giải trình trong các tổ chức công và tư) của giáo sư Khoa học - Xã hội Mark A.P. Bovens, trách nhiệm này có ba yếu tố: người kêu gọi phải báo cáo về việc sử dụng tiền từ thiện; công chúng có quyền giám sát và đánh giá; nếu không minh bạch, người kêu gọi có thể đối mặt với hậu quả. Đây là cách đảm bảo sự minh bạch và duy trì niềm tin xã hội.

Tuy nhiên, khi trách nhiệm giải trình áp lên một cá nhân không có cơ chế quản lý chuyên nghiệp, nó có thể trở thành gánh nặng quá lớn.

Trách nhiệm giải trình là nguyên tắc quan trọng trong mọi hoạt động liên quan đến nguồn lực cộng đồng. Ảnh minh họa: Dame Magazine.

Theo nghiên cứu Making Sense of Accountability: Conceptual Perspectives for Northern and Southern Nonprofits năm 2003 (nghiên cứu về trách nhiệm giải trình trong các tổ chức phi chính phủ) của giáo sư về Quản lý và Tổ chức Alnoor Ebrahim, ngay cả các tổ chức từ thiện lớn cũng gặp khó khăn trong việc cung cấp sao kê chi tiết. Với các cá nhân tự phát động kêu gọi, yêu cầu minh bạch tuyệt đối có thể khiến họ rơi vào tình huống khó xử, vô tình làm dấy lên sự hoài nghi và mất niềm tin.

Từ thiện lý tưởng là hành động xuất phát từ lòng trắc ẩn, nhưng trong thực tế, nó cũng có thể trở thành một cơ chế quyền lực.

Nhà sử học và lý luận xã hội người Pháp Michel Foucault chỉ ra rằng ngay cả những hành động vị tha cũng mang yếu tố kiểm soát. Nếu từ thiện bị ràng buộc bởi trách nhiệm giải trình quá mức, nó có thể làm mất đi bản chất nhân đạo; nhưng nếu không có minh bạch, nguy cơ bị lợi dụng cũng rất cao.

Luật pháp Việt Nam, như Nghị định 93/2021/NĐ-CP, yêu cầu rõ ràng về việc minh bạch tài chính trong hoạt động từ thiện, nhưng sự kỳ vọng của công chúng đôi khi còn vượt xa yêu cầu pháp lý.

"Người nghèo xứng đáng"

Yêu cầu sao kê không chỉ là kiểm tra tài chính mà đôi khi còn trở thành công cụ phán xét nhân phẩm của người nhận hỗ trợ. Hiện tượng này phản ánh khái niệm "người nghèo xứng đáng" (deserving poor), xuất hiện từ thời Trung cổ ở châu Âu. Theo đó, những người không thể tự thoát khỏi khó khăn do yếu tố khách quan (bệnh tật, khuyết tật) sẽ được xem là "xứng đáng" nhận hỗ trợ, trong khi những người có thể bị quy chụp là do lối sống kém cỏi thì không.

Ngày nay, khái niệm này tiếp tục tồn tại trong từ thiện trực tuyến qua cơ chế truyền thông. Các chiến dịch kêu gọi quyên góp thường tập trung vào những câu chuyện cảm động, tạo ra hình mẫu "người nghèo xứng đáng" nhằm thu hút sự đồng cảm.

Các nền tảng mạng xã hội, với thuật toán ưu tiên nội dung có tính tương tác cao, thúc đẩy xu hướng này bằng cách lan truyền những câu chuyện có sức lay động mạnh nhất. Điều này dẫn đến một hệ quả tiêu cực: chỉ những hoàn cảnh "đáp ứng kỳ vọng" mới được giúp đỡ, còn những trường hợp phức tạp hơn lại bị bỏ quên.

Người thụ hưởng có thể bị buộc phải phô bày hoàn cảnh khó khăn để đáp ứng kỳ vọng từ cộng đồng và nhà hảo tâm. Ảnh minh họa: safana sw.

Trong cuốn sách Media Representation and the Global Imagination năm 2012 (tạm dịch: Truyền thông, Sự Tái Hiện và Trí Tưởng Tượng Toàn Cầu), giáo sư Truyền thông Shani Orgad đã chỉ ra rằng truyền thông không chỉ phản ánh thực tế, mà còn tạo ra những hình ảnh thương mại hóa cảm xúc, nơi giá trị của người nghèo được đo bằng khả năng họ khơi dậy lòng trắc ẩn của công chúng.

Những người có câu chuyện ít "đặc sắc" hoặc gây tranh cãi dễ bị công chúng quay lưng. Điều này cho thấy lòng trắc ẩn đang bị chi phối bởi các yếu tố truyền thông thay vì nhu cầu thực sự của người thụ hưởng.

Cái giá của màn trình diễn

Vấn đề không chỉ nằm ở việc ai xứng đáng được giúp đỡ, mà còn ở cách công chúng giám sát người nhận hỗ trợ. Khái niệm "bạo lực biểu tượng" (symbolic violence) của nhà xã hội học người Pháp Pierre Bourdieu chỉ ra rằng có những hình thức kiểm soát vô hình được xã hội áp đặt mà chính người trong cuộc cũng chấp nhận một cách vô thức. Trong bối cảnh từ thiện trực tuyến, người thụ hưởng có thể bị buộc phải "trình diễn sự xứng đáng" để nhận được hỗ trợ.

Truyền thông kỹ thuật số làm gia tăng áp lực này khi tạo ra không gian để công chúng giám sát trực tiếp. Một số trường hợp, người nhận từ thiện không chỉ phải minh bạch tài chính mà còn phải công khai lối sống, chứng minh rằng họ sử dụng số tiền đúng mục đích và không "trục lợi" từ lòng tốt của cộng đồng.

Khi bị nghi ngờ, họ có thể bị đưa ra "phiên tòa đạo đức trực tuyến", nơi mà bất kỳ ai cũng có thể tham gia phán xét.

Hệ quả của xu hướng này là sự xói mòn của lòng trắc ẩn. Khi công chúng liên tục tiếp nhận những câu chuyện thương tâm, theo thời gian, họ có thể trở nên hoài nghi hơn, dẫn đến hiện tượng "sự mệt mỏi của lòng trắc ẩn" (compassion fatigue) như học giả về Truyền thông - Báo chí Susan D. Moeller mô tả trong cuốn sách Compassion Fatigue: How the Media Sell Disease, Famine, War, and Death (tạm dịch: Sự mệt mỏi của lòng trắc ẩn: Truyền thông bán bệnh tật, nạn đói, chiến tranh và cái chết như thế nào).

Khi đó, chỉ những hoàn cảnh có thể gây xúc động mạnh hơn mới thu hút được sự chú ý, vô tình tạo ra một vòng lặp trong đó người nghèo phải liên tục "trình diễn" để nhận hỗ trợ.

Vụ việc gây tranh cãi gần đây là lời nhắc nhở về sự giao thoa giữa từ thiện, quyền lực truyền thông và áp lực xã hội. Để từ thiện trực tuyến thực sự mang lại giá trị nhân văn, cần có một số thay đổi:

· Đối với cá nhân kêu gọi từ thiện: Cần nâng cao kỹ năng quản lý tài chính, minh bạch rõ ràng từ đầu, và có trách nhiệm giải trình phù hợp để duy trì niềm tin công chúng.

· Đối với công chúng: Cần có cái nhìn khách quan hơn về từ thiện, tránh áp đặt tiêu chuẩn "người nghèo xứng đáng" và không biến việc sao kê thành công cụ phán xét đạo đức.

· Đối với truyền thông và mạng xã hội: Cần có những quy chuẩn rõ ràng để bảo vệ quyền riêng tư của người thụ hưởng, tránh việc họ bị đưa lên làm công cụ giải trí hoặc trở thành mục tiêu của dư luận.

Từ thiện không nên là một "màn trình diễn" mà cần trở lại với ý nghĩa ban đầu: một hành động xuất phát từ lòng trắc ẩn và sự tôn trọng. Khi lòng tốt không đi kèm với áp lực phán xét, nó mới thực sự có giá trị bền vững.

Phạm Thoại vướng ồn ào 16 tỷ đồng từ thiện: Vì đâu nên nỗi? Chuyên gia cho biết từ thiện thời nay không chỉ cần lòng trắc ẩn mà còn đòi hỏi sự chuyên nghiệp, minh bạch và quy trình rõ ràng để tránh những tranh cãi không đáng có. 19 giờ trước