Tự Đức (1829-1883) là vị vua thứ tư của triều Nguyễn, ông còn có những tên khác là Nguyễn Phúc Ưng Thì, Nguyễn Phúc Hồng Nhậm, con trai của vua Thiệu Trị. Trị vì đất nước trong 36 năm (1847-1883), Tự Đức là vị vua ngồi trên ngai vàng lâu nhất trong số 13 đời vua của triều Nguyễn.
Vua hiền ghét tham quan
Theo sách Chín đời chúa, mười ba đời vua triều Nguyễn, Tự Đức là người chăm chỉ, cần mẫn, nhân từ, luôn hết lòng vì nước, vì dân. Cũng giống ông nội Minh Mạng của mình, vua Tự Đức nổi tiếng mạnh tay chống tham nhũng.
Năm Kỷ Dậu (1849), vua Tự Đức ra chỉ dụ: “Trẫm nghe rằng quan sung sướng thì dân càng khốn khổ. Trên được lợi ích thì dưới chịu thiệt thòi. Cũng bởi những kẻ lộng phép mà làm càn, như xử án thẩm hình dụng tâm thay đổi để sách nhiễu hối lộ, hoặc giả ý đốc sưu thuế rồi nhúng tay vào việc bớt xén, hoặc bắt dân đóng góp, bóc lột nặng nề làm riêng cho mình, đem biếu đãi nịnh nọt để dọn đường tiến thân, xưa nay những mối tệ nạn đó không sao kể xiết”.
 |
| Chân dung vua Tự Đức. Ảnh: Nguyễn Tý chụp lại . |
Dưới con mắt của vua Tự Đức lúc bấy giờ, “những kẻ nghèo khổ, lều tranh rách nát, ngay đến vật dụng trong nhà cũng thiếu thốn, thì lấy đâu mà cung đốn quan nha để khỏi bị phiền phức… Thử nghĩ xem, từ thuở khai thiên lập địa, hạt gạo, sợi tơ nếu không nhờ quân lính mà có thì tất ở dân mà ra vậy. Nên nhớ, bao nhiêu tài sản đều là máu mỡ con dân của trẫm…
Cổ nhân có câu gây được mối lợi không bằng giảm bớt đi một việc. Công việc khẩn yếu ngày nay chẳng gì bằng khoan hình, giảm chính, quan lại thanh liêm, ngõ hầu có thể ngồi khoanh tay mà thiên hạ cũng yên ổn, thịnh trị”.
Từ thực trạng xã hội lúc bấy giờ, nhà vua đã nghiêm cẩn nhận trách nhiệm và chân thành khuyên răn các bề tôi của mình: “Trẫm vẫn quan niệm sâu xa rằng giữ nghiệp đã thành không dễ, mà lo kế thuật trị nước càng khó khăn, phải sửa điều nhân, yêu thương muôn dân, tu chỉnh cách cai trị.
Về phần các khanh nên chăm lo bổn phận, theo đúng phép tắc thanh liêm. Đó là điều rất mong mỏi của trẫm vậy. Giao cho quan Ngự sử và Án sát, bất luận quan lại trong triều ngoài nội. Nếu xét thực tình đúng như vậy thì lập tức tại triều nêu đích danh, để đem ra nghiêm phẩm rồi trừng phạt cho nghiêm phép nước”.
Tuyên án bằng thơ, tử hình nghiêm khắc
Vốn là ông thơ hay chữ nhất triều Nguyễn, sinh thời, vua Tự Đức rất hay vận dụng thơ ca vào các bản chiếu, biểu chính sự, ngay cả khi tuyên án kẻ phạm tội.
Ngày đó, vị quan thanh liêm, chính trực là Vũ Dinh có lần cho lính theo dõi bắt được người coi kho lấy trộm tiền, giấu vào túi áo rồi trốn ra quán uống rượu. Dù số tiền không nhiều, khi chuyện đến tai Tự Đức, ông cho rằng tội biển thủ nếu không trị nặng thì một ngày kia kho tàng sẽ trống rỗng.
Nhà vua đã làm bài thơ kết án kẻ tham nhũng: Nhất nhật nhất tiền / Thiên nhật thiên tiền / Thằng cứ mộc đoạn / Thủy trích thạch xuyên / Tội bất dung tru / Ly ưng xử trảm.
Nghĩa là: Một ngày một đồng / Nghìn ngày nghìn đồng / Dây cưa gỗ đứt / Nước chảy đá mòn / Tội bất dung tha / Lệnh truyền xử chém.
Tháng 12/1854, thương nhân Trung Quốc đã tố giác nhiều quan lại triều đình ăn đút lót của thuyền buôn ngoại quốc. Biết tin, vua Tự Đức lập tức phái quan Quản viện đô sát cầm đầu đoàn thanh tra triều đình đến Quảng Nam điều tra làm rõ. Kết quả, những tố giác là có thật.
Án được trình lên, chiếu theo Hoàng Việt luật lệ, 17 người bị xử tội giảo giam hậu (bắt thắt cổ chết nhưng còn tạm giam đợi lệnh), 25 người bị tội lưu đày, 12 người bị tội làm lao dịch, 8 người bị phạt đánh gậy và cách chức.
Trong vụ án này, nhiều quan lớn bị kết tội như: Tham tri Bộ Hộ Phan Tĩnh, nguyên Bố chánh Đào Trí Phú, nguyên đốc học Phan Bật chia nhau 60 lạng bạc bị tội lưu đày. Tri phủ Điện Bàn là Nguyễn Bá Đôn ăn hối lộ 12 lạng bạc, án sát Đặng Kham nhận đút lót 82 lạng bạc. Sau khi bị bắt giam, Đặng Kham lâm bệnh chết trong tù. Theo các tài liệu lịch sử lưu lại, đây là vụ án xử tội nhận hối lộ lớn nhất ở nước ta thời kỳ phong kiến.
Năm 1868, Điển ty vệ Trung bảo nhất Nguyễn Du đã bị xử chém ngay sau khi được xác định sách nhiễu, nhận hối lộ 17 khoản, tang vật là 184 quan tiền. Nhằm răn đe các quan, năm 1881, vua Tự Đức ra dụ yêu cầu xử nặng với án "nhũng nhiễu" hay với "viên dịch sâu mọt, chấm mút không chỉ một lần".
Sáng tác hơn 4.000 bài thơ
Tự Đức là vị vua hay chữ nhất triều Nguyễn. Theo một số tài liệu, sinh thời, vua sáng tác tới hơn 4.000 bài thơ. Giỏi văn chương, làm việc siêng năng nhưng trái với giai đoạn trước, triều Nguyễn dưới thời Tự Đức ngày càng suy yếu. Cũng chính trong thời kỳ trị vì của mình, Tự Đức đã để đất nước ta rơi vào tay thực dân Pháp.
Do bị bệnh từ nhỏ, cơ thể ốm yếu, Tự Đức cũng chính là vị vua duy nhất của triều Nguyễn không có con nối dõi, dù ông có tới hơn 300 vợ. Mất nước và không có người nối dõi được xem là những tội lớn của vua Tự Đức. Chính ông đã thừa nhận điều này trong tấm bia do chính vua dựng trước lăng của mình.
