Năm 2006, dữ liệu trên 2.100 trẻ em Australia phát hiện 40% các bậc cha mẹ có trẻ bị béo phì hoặc thiếu cân không nhận ra điều này. Tại Việt Nam, theo khảo sát của Viện Dinh dưỡng Quốc gia, 53% phụ huynh không biết con bị thừa cân, béo phì.

Trong khi đó, theo TS.BS Lưu Thị Mỹ Thục - Trưởng khoa Dinh dưỡng - Lâm sàng, Tiết chế, Bệnh viện Nhi Trung ương, Hà Nội, tại cơ sở điều trị này, dù chưa có số liệu thống kê cụ thể, nhìn nhận từ thực tế khi các phụ huynh đưa trẻ đi khám dinh dưỡng, vị chuyên gia này nhận thấy hai vấn đề quan trọng.

“Thứ nhất là con đang gầy gò nhưng bà mẹ không nhận ra mà cho rằng trẻ hoàn toàn bình thường. Chính vì thế, khi đi khám, em bé đã ở tình trạng suy dinh dưỡng. Ngược lại, trẻ thừa cân nhưng nhiều phụ huynh cũng khó phát hiện. Đặc biệt, ngay cả khi trẻ đã bị bệnh béo phì, cha mẹ vẫn nghĩ con mới ở giai đoạn thừa cân. Từ thực tế ở phòng khám, sai lầm chung của các bà mẹ là chưa thực sự đánh giá đúng khả năng, thực trạng của con. Và tỷ lệ này khá cao”, bác sĩ Thục cho hay.

Khi bệnh nhi đến khám dinh dưỡng, các bé đã trải qua tình trạng mất cân bằng trong thời gian dài, không còn ở trạng thái sức khỏe bình thường nữa mà đã suy dinh dưỡng hoặc béo phì.

Nhiều phụ huynh thích “con bụ bẫm, mập mạp, có da có thịt” và nghĩ rằng mập mạp sẽ khỏe mạnh, ít ốm vặt. Tuy nhiên, TS.BS Lưu Thị Mỹ Thục cho hay không ít bà mẹ vẫn đang lầm tưởng giữa 2 khái niệm.

Mập mạp hay bụ bẫm và béo phì là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau. Trên thực tế, cơ thể mập mạp vẫn tốt hơn gầy gò. Trong các cuộc thi bé khỏe - bé đẹp ở mầm non, một trong các tiêu chí thường thấy là trẻ bụ bẫm. Có thể nói, với đa số phụ huynh, bụ bẫm là tiêu chí về vẻ đẹp của một em bé.

Nhưng cũng không có nghĩa mập mạp là béo phì. Rất nhiều người trong chúng ta đang quan niệm sai lầm, nhầm lẫn giữa hai trẻ bụ bẫm và mập mạp quá mức (hay còn gọi là béo phì).

Chính vì quan niệm “con mập mạp sẽ xinh xắn hơn, tốt hơn”, bà mẹ thường cho con ăn quá mức so với quy định, nhu cầu bình thường, đẩy tỷ lệ thừa cân cao hơn ngay từ thời mẫu giáo. Đến khi trẻ vào tiểu học, khả năng bé bị béo phì cũng cao hơn bạn bè đồng trang lứa.

“Một tâm lý khác mà chúng ta thường xuyên gặp ở nhiều bà mẹ khác đó là khi con đi học, trẻ cần được ăn uống, tẩm bổ nhiều hơn để có sức. Điều này vô tình khiến lượng thức ăn cho con quá mức nhu cầu cần thiết, khả năng thừa cân, béo phì cao hơn”, vị chuyên gia lý giải.

Tình huống mà bác sĩ Thục cũng gặp phải đó là nhiều bà mẹ, gia đình xót con sinh non nên tích cực tẩm bổ thịt, cá, nhiều chất bổ cho mẹ để tăng cường chất dinh dưỡng trong sữa mẹ. Song, theo vị chuyên gia, chúng ta thường nhầm lẫn giữa tẩm bổ cho con và cho mẹ.

“Hầu như các gia đình chỉ chú ý đến tẩm bổ năng lượng từ gạo, tinh bột, thịt cá, dầu mỡ mà bỏ qua khoáng chất, vitamin. Ở trẻ sơ sinh, trong 1.000 ngày đầu đời, tốc độ tăng trưởng của bé quá nhanh sẽ gây nguy cơ thừa cân, béo phì. Chính vì vậy, việc bồi bổ chỉ tập trung ở năng lượng sẽ không đạt được mục tiêu về sức khỏe chung cho mẹ và bé. Vô tình, chúng ta thúc đẩy trẻ có thói quen có hại đó là ăn quá nhiều hơn bình thường, ăn thừa năng lượng không cần thiết, tích lũy thừa cân, béo phì về sau”, bác sĩ Thục nói thêm.

Sữa mẹ là nguồn dinh dưỡng tốt nhất cho trẻ. Việc bổ sung thực phẩm cho bà mẹ là cách làm đúng nhưng chỉ tẩm bổ năng lượng là chưa đủ cung cấp đủ chất trong sữa mẹ. Chúng ta cần đa dạng thực phẩm và đặc biệt chú trọng vi chất, vitamin từ rau xanh, củ quả…

Bác sĩ Thục chia sẻ: “Ở Bệnh viện Nhi Trung ương, chúng tôi gặp khá nhiều trường hợp phụ huynh đến khám cho con và lầm tưởng giữa bụ bẫm, béo phì. Thực tế, khi phụ huynh tìm đến bác sĩ là trẻ đã có hiện tượng phát triển mất cân bằng. Tuy nhiên, sau khi bác sĩ tư vấn xong, nhiều bà mẹ vẫn chưa hoàn toàn thay đổi quan niệm mà vẫn lăn tăn, lo con đói, thiếu chất nếu ăn theo chế độ dinh dưỡng như khuyến cáo. Tôi rất buồn khi phải nói đây là một sự thất bại của bác sĩ khi tư vấn”.

Một trường hợp khác mà vị chuyên gia này tiếp nhận là em bé 4 tháng nặng 10 kg, tương đương cân nặng trẻ một tuổi được đưa đến viện với lý do mẹ thấy con biếng ăn. “Chúng tôi đã giải thích cho bà mẹ tốc độ tăng cân của trẻ quá nhanh, em bé đang tự điều chỉnh và sinh ra biếng ăn. Nếu mẹ tiếp tục ép, em bé sẽ mất cơ chế tự điều chỉnh, tiếp tục ăn nhiều và sinh ra béo phì. Dù vậy, khi được tư vấn, bà mẹ này vẫn lăn tăn con đói”, bác sĩ Thục giải thích.

Do đó, vấn đề ở đây thuộc về quan niệm của từng bà mẹ và không chỉ sự can thiệp của bác sĩ mà môi trường xung quanh, ông bà, hàng xóm, truyền thông bên ngoài cần phải thay đổi, vào cuộc để các phụ huynh hiểu rõ về bụ bẫm và thừa cân, béo phì và nhận ra việc mình làm chưa đúng.

Bụ bẫm là một em bé hoàn toàn bình thường, không bị suy dinh dưỡng. Thừa cân là tình trạng cân nặng vượt quá mức nên có so với chiều cao. Béo phì là bệnh mà ngoài tình trạng vượt quá cân nặng, trẻ còn có tích lũy mỡ thái quá toàn thân hoặc cục bộ, dễ nhận biết nhất là ở vùng bụng, mông, bẹn, đùi hoặc vai, gáy, ngực. Đó là những dấu hiệu bên ngoài.

Ngoài ra, các bà mẹ có thể tra tình trạng con béo phì, thừa cân hay không thông qua công cụ kiểm tra chỉ số khối cơ thể BMI hoặc tham khảo nhân viên y tế địa phương một lần/tháng. Nếu phụ huynh thật sự chú tâm và quan tâm tới trẻ, tình trạng thừa cân, béo phì sẽ phát hiện rất dễ.

Vị chuyên gia nhấn mạnh: “Điều tôi luôn khuyên các bà mẹ đó là tránh tình trạng so sánh chiều cao, cân nặng với những bạn xung quanh. Ở vùng sâu vùng xa, tỷ lệ trẻ bị thấp còi, suy dinh dưỡng khá cao, do đó, nếu so sánh với các trẻ khác xung quanh, chúng ta sẽ thấy con hoàn toàn bình thường, thậm chí suy dinh dưỡng cũng không nhận ra vì cả vùng đều bị tình trạng như vậy.

Ngược lại, ở thành thị, tỷ lệ bị thừa cân, béo phì khá nhiều. Nếu mẹ đặt con mình so sánh với đối tượng đó cũng không thấy điểm bất thường nhưng đã có vấn đề”.

Đa số bà mẹ đều rất ngạc nhiên và chia sẻ con ăn nhiều, tại sao vẫn thiếu chất. Họ cũng đặt câu hỏi tại sao một số trẻ trông khá gầy gò nhưng lại không thiếu chất mà các bé béo phì lại thiếu chất.

Như vậy, vị chuyên gia kết luận các bà mẹ vẫn chưa phân biệt được đâu là gầy bình thường và đâu là cơ thể bụ bẫm bình thường. Kết quả là bữa ăn cho trẻ mất cân bằng như không uống sữa, không vận động, chỉ uống sữa, ăn nhiều chất đạm, thiếu rau xanh, hoa quả.

Trên thực tế, thừa cân, béo phì hay không không phụ thuộc hoàn toàn vào cách chúng ta chế biến món ăn. Chính vì vậy, nhiều người cứ nghĩ ăn đồ chiên rán, thức ăn nhanh là béo phì cũng không phải quan niệm đúng hoàn toàn. Trẻ sẽ thừa cân khi năng lượng ăn vào quá mức so với năng lượng tiêu hao. Tất cả năng lượng ăn vào (đường, đạm, mỡ…) đều được chuyển hóa và tích lũy thành mỡ, không riêng chất béo không.

Các nghiên cứu đã chỉ ra ở các nước châu Âu hoặc Mỹ, từ những năm 1996 đến gần đây, tỷ lệ béo phì ngày càng gia tăng nhưng xu hướng ăn mỡ giảm xuống. Như vậy, chất béo không phải yếu tố duy nhất gây thừa cân, béo phì.

Điển hình như đồ ăn nhanh, sử dụng chất béo ở nhiệt lượng cao trong chế biến công nghiệp gây biến tính protein. Loại protein này khác với loại có trong thịt mà chúng ta vẫn nấu hàng ngày tại nhà. Kết quả là khi chất béo này vào cơ thể, tham gia chuyển hóa, cùng với hàm lượng muối cao, tác động tới nguy cơ béo phì nhiều hơn.

Hiện nay, nhiều bà mẹ sử dụng cách chế biến không dùng mỡ hoặc hấp, luộc thay vì chiên, rán để giảm lượng mỡ trẻ ăn vào. Cách làm này giảm được phần nào năng lượng nạp vào cơ thể trẻ nhưng chưa đủ. Phụ huynh cần hiểu rằng chỉ có tổng năng lượng ăn vào phù hợp với năng lượng đốt cháy mỗi ngày mới hạn chế nguy cơ con bị thừa cân, béo phì.

Ngoài ra, với trẻ béo phì nhưng thiếu chất, cải thiện bằng 1-2 thực phẩm là chưa đủ. Và trẻ không chỉ thiếu một chất mà là nhóm chất như sắt, A, C, D…, chúng ta cũng rất khó định lượng.

“Khi thăm khám, bao giờ chúng tôi cũng đề nghị phụ huynh bổ sung thực phẩm cân đối, đa dạng, ăn ít nhất 5/8 nhóm thực phẩm. Bác sĩ sẽ quyết định trẻ nào bổ sung mutivitamin. Điều cốt lõi chính là điều chỉnh chế độ ăn, cách ăn và lối sống. Bởi mọi chất bổ sung hay thuốc nếu dừng sử dụng mà trẻ vẫn ăn chế độ mất cân bằng như cũ, không khác gì 'muối bỏ bể'. Ngoài ra, trong bữa ăn, trẻ nên ăn rau xanh, củ quả trước rồi mới tới thịt, cá, chất béo, cuối cùng là cơm, tinh bột”, bác sĩ Thục nói thêm.

Dinh dưỡng là điều cần thiết cho chu kỳ phát triển của đời người. Riêng với trẻ em, dinh dưỡng giúp các bé phát triển thể chất, chiều cao. Dinh dưỡng ở đây không phải chỉ là năng lượng, protein mà các khoáng chất, vi chất đóng góp rất lớn cho chiều cao của trẻ. Bên cạnh đó, dinh dưỡng còn hỗ trợ miễn dịch, não bộ để em bé học tập. Do đó, dinh dưỡng ở trẻ em khác biệt so với người trưởng thành.

Nhưng việc xác định bữa ăn cân đối trong mọi ngày, mọi bữa là rất khó. Vì vậy, các chuyên gia khuyến cáo trẻ chỉ cần ăn cân đối giữa các loại thực phẩm như đạm (gồm đạm động vật, đạm thực vật và đạm từ sữa), tinh bột, chất béo (dầu, mỡ từ động vật, thực vật). Ngoài ra, rau và trái cây là không thể thiếu trong bữa ăn để cung cấp chất khoáng.

Hàng ngày, chúng ta có rất nhiều mối lo, không phải chỉ mỗi bữa ăn, điều này tôi cho rằng cần thông cảm với các ông bố, bà mẹ. Để khắc phục điều này, một ngày bắt buộc chúng ta phải có một bữa ăn cân đối, đảm bảo tổng năng lượng hàng ngày phải đủ.

Ví dụ, sáng trẻ chỉ ăn xôi, bánh ngọt thì chỉ là tinh bột nghĩa là đang thiếu rau xanh, trái cây và sữa. Bà mẹ nên xem thực đơn ở trường con ăn như thế nào để xác định con đang thiếu, thừa chất gì để bổ sung hoặc cắt bớt vào buổi tối.

“Kinh nghiệm tôi thường khuyên ba mẹ là mỗi bữa ăn nên chia các món vào đĩa cùng một cốc sữa bên ngoài. Trong đó, 1/2 đĩa là rau xanh, 1/4 là tinh bột và 1/4 còn lại là đạm. Đặc biệt, sữa, nhất là sữa công thức, chính là chất bổ sung, bù đắp các chất còn thiếu cho con. Mẹ nên bổ sung cho con sữa vào buổi sáng để trẻ có đủ năng lượng, chất dinh dưỡng phục vụ việc học tập”, vị chuyên gia chia sẻ.

Sau một thời gian dài học trực tuyến do dịch Covid-19 diễn biến phức tạp, trẻ em càng gia tăng nguy cơ bị thừa cân, béo phì. Hưởng ứng chiến dịch truyền thông “Vì một thế hệ trẻ em cao lớn chuẩn BMI” của Bộ Y tế, Zing News cùng Nutifood GrowPLUS+ đồng hành thực hiện chương trình “Phòng, chống thừa cân, béo phì ở trẻ em Việt Nam” với nhiều hoạt động cung cấp kiến thức, thông tin khoa học để nhằm giúp cộng đồng có cách hiểu đúng về chăm sóc dinh dưỡng cho trẻ em Việt Nam. Nằm trong chuỗi hoạt động chương trình, tọa đàm “Phòng, chống thừa cân và béo phì ở trẻ trong mùa dịch Covid-19” được phát sóng trên Zing News.