Rào cản chung của 60% thanh niên '3 không'

Khoảng cách kỹ năng số là rào cản lớn nhất khiến người trẻ khó bắt nhịp với nền kinh tế đang chuyển đổi sang mô hình số hóa.

Theo Tổng cục Thống kê (GSO), trong quý III/2025, Việt Nam ghi nhận 1,6 triệu thanh niên từ 15-24 tuổi rơi vào nhóm “3 không” (NEET) - không học, không làm, không được đào tạo - chiếm 11,5% tổng số thanh niên. Con số này tăng mạnh so với 1,35 triệu người (10,1%) ở quý II và 10,4% ở quý I, cho thấy tình trạng NEET đang có xu hướng gia tăng nhanh và đáng lo ngại.

Trên phạm vi toàn cầu, vấn đề này cũng đang lan rộng. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cho biết, năm 2025 có hơn 262 triệu thanh niên, tương đương 20,4% lực lượng trẻ, nằm ngoài hệ thống học tập và việc làm, gây tổn thất năng suất hàng trăm tỷ USD mỗi năm cho nền kinh tế thế giới.

Theo báo cáo NEETs in the Digital Age (NEETs trong kỷ nguyên số) (WeLaR Deliverable D3.4, 2024), khoảng cách kỹ năng số là rào cản lớn nhất ngăn nhóm thanh niên NEET hòa nhập với thị trường lao động đang số hóa nhanh chóng. Tuy nhiên, một nửa rào cản khác lại đến từ yếu tố tâm lý, sự tự ti, hoài nghi và mệt mỏi, khiến con đường quay lại công việc của họ không chỉ xa về năng lực, mà còn nặng nề về tinh thần.

Công nghệ chia cắt thanh niên

Nghiên cứu của WeLaR được thực hiện tại 20 quốc gia thuộc Liên minh châu Âu, với quy mô hơn 200.000 người trong độ tuổi 15-34, trong đó nhóm NEET chủ yếu rơi vào độ tuổi 25-34. Kết quả cho thấy chỉ 26% NEET cho biết họ thường xuyên sử dụng kỹ năng số trong công việc gần nhất, thấp hơn 16,9 điểm phần trăm so với nhóm đang có việc làm (42,9%).

Ngay cả khi đã kiểm soát các yếu tố như trình độ, ngành nghề hay quốc gia, NEET vẫn kém gần 6 điểm phần trăm về khả năng sử dụng kỹ năng số trong phần lớn thời gian làm việc. Báo cáo chỉ ra họ ít có cơ hội làm việc trong môi trường tự chủ, thường gắn với các công việc lặp lại, mang tính thể chất, trong khi kỹ năng nhận thức và xã hội lại ít được sử dụng.

“NEET thường làm trong các nghề đòi hỏi ít nhiệm vụ phân tích và xã hội hơn, nhưng nhiều thao tác thủ công, lặp lại. Quá trình số hóa và nhu cầu cao về kỹ năng nhận thức, kỹ thuật số có thể đang góp phần loại bỏ người trẻ khỏi thị trường lao động”, báo cáo nhận định.

Dựa trên chênh lệch giữa kỹ năng số dự đoán (tức năng lực tiềm năng theo học vấn, độ tuổi, khu vực) và thực tế sử dụng, nhóm nghiên cứu chia thanh niên “3 không” thành 4 cụm kỹ năng số. Gần 60% NEET thuộc hai nhóm có kỹ năng số rất thấp, tức hầu như không tiếp cận công nghệ trong công việc trước đây.

Người học cao nhưng kiệt sức đang trở thành nhóm NEET mới.

Trong đó, nhóm “kỹ năng thấp” chiếm 41,5%, với 89% chưa từng dùng máy tính, chủ yếu là nam giới, học vấn thấp, làm việc tay chân. Nhóm “kỹ năng trung bình” chiếm 17,9%, có kỹ năng trung bình và năng lực giao tiếp xã hội tốt hơn. Nhóm “học cao nhưng kỹ năng số thấp” chiếm 18,5%, gồm những người có học vấn cao nhưng kỹ năng số thực tế vẫn thấp, phần lớn sống ở đô thị.

Cuối cùng, nhóm kỹ năng cao chiếm 22,1%, là những người có trình độ học vấn cao, thành thạo kỹ năng số (97% dùng máy tính thường xuyên) nhưng tạm rời thị trường lao động với lý do cá nhân như chăm sóc gia đình hoặc nghỉ tạm thời.

Cơ cấu nghề trước đây cho thấy gần một nửa NEET từng làm việc trong lĩnh vực bán hàng - dịch vụ (29,2%) hoặc lao động phổ thông (21%), trong khi nhóm người có việc làm có tỷ lệ tương ứng chỉ 18,9% và 8,3%. Ngược lại, các nghề đòi hỏi chuyên môn, kỹ thuật chiếm gần 50% ở người có việc, nhưng chỉ khoảng 20% ở NEET.

Điều này đồng nghĩa với việc kinh nghiệm tích lũy của phần lớn NEET nằm ở những công việc ít đòi hỏi kỹ năng số hoặc tư duy phân tích, khiến cơ hội chuyển dịch sang các ngành nghề số hóa trở nên hẹp hơn.

Trong các nhóm kỹ năng được khảo sát, kỹ năng số (digital) là điểm yếu rõ nhất, kế đến là tính toán, đọc hiểu và khả năng hướng dẫn người khác. Ở chiều ngược lại, NEET lại sử dụng kỹ năng thể chất nhiều hơn, 42,9% so với 30,1% ở nhóm có việc làm.

Đừng xem NEET là thế hệ bị bỏ đi

Ngoài khoảng cách kỹ năng số, nhóm thanh niên “3 không” còn đối mặt với rào cản sâu sắc về tổn thương tâm lý và sự đứt gãy kết nối nghề nghiệp.

Theo báo cáo NEETs in the Digital Age, việc rời khỏi thị trường lao động trong thời gian dài không chỉ khiến người trẻ mất cơ hội tích lũy kinh nghiệm, mà còn để lại khoảng trống trong CV.

Trung bình, NEET kém hơn 6 điểm phần trăm về khả năng sử dụng kỹ năng kỹ thuật số và kỹ năng tính toán so với nhóm đang có việc làm.

Bên cạnh đó, thời gian “ngắt kết nối” khiến họ mất dần kỹ năng mềm, như khả năng giao tiếp, ra quyết định, làm việc nhóm hay tự chủ trong công việc đều suy giảm đáng kể.

Báo cáo chia NEET thành 2 nhóm chính, nhóm thất nghiệp, vẫn tìm việc và duy trì kết nối với thị trường lao động, và nhóm không hoạt động, ngừng hẳn việc tìm kiếm, không học, không đào tạo, thường do gánh nặng chăm sóc gia đình, vấn đề sức khỏe hoặc mất động lực. Trong đó, nhóm thứ hai được xem là dễ rơi vào trạng thái “mất niềm tin, tự cô lập và trì trệ”.

Khoảng trống trong CV khiến NEET dễ bị nhìn nhận là thiếu ổn định, làm giảm cơ hội tái hòa nhập thị trường lao động.

WeLaR mô tả NEET là nhóm “heterogeneous”, tức đa dạng nhưng có điểm chung là bị tách rời khỏi xã hội học tập và lao động, thiếu cả cơ hội lẫn động lực để quay lại.

Những “tiểu nhóm” dễ mắc kẹt tâm lý nhất là người trẻ học vấn thấp, lớn lên trong môi trường khó khăn, sớm bỏ học và thiếu niềm tin vào khả năng học tiếp; cùng với đó là người học cao nhưng kiệt sức sau đại học, khủng hoảng mục tiêu và chán nản trước thị trường việc làm. Hai nhóm này có biểu hiện khác nhau, nhưng cùng đi đến một kết quả, sự bất động, họ chọn đứng ngoài thay vì tiếp tục cố gắng.

WeLaR cho rằng những chương trình đào tạo chỉ tập trung vào kỹ năng nghề nghiệp là chưa đủ. Can thiệp tâm lý - xã hội là chìa khóa giúp NEET khôi phục niềm tin, động lực và cảm giác thuộc về. Các mô hình có yếu tố hướng dẫn cá nhân, như hỗ trợ cộng đồng, chăm sóc sức khỏe tinh thần cho thấy hiệu quả rõ rệt hơn trong việc giúp người trẻ “trở lại đường đua”.

Báo cáo nhấn mạnh khái niệm “can thiệp sớm”, cắt đứt vòng lặp tâm lý trước khi chúng trở thành vết sẹo. Những “vết nứt” đầu tiên, như cảm giác tụt lại, bị gắn nhãn “yếu kém” hay sợ thất bại, thường xuất hiện từ thời phổ thông. Nếu không được hỗ trợ kịp thời có thể tích tụ thành sự nghi ngờ bản thân và né tránh xã hội khi bước vào tuổi trưởng thành.

Báo cáo khuyến nghị các chương trình hỗ trợ thanh niên “3 không” nên ưu tiên sức khỏe tinh thần và động lực cá nhân. Nhóm nghiên cứu đề xuất tăng cường các hình thức hướng dẫn cá nhân và huấn luyện 1-1 để giúp NEET lấy lại sự tự tin, bắt đầu từ những “thành công nhỏ” trong học tập hoặc công việc.

Bên cạnh đó, cần kết nối họ với cộng đồng thông qua các câu lạc bộ học tập và làm việc, đồng thời lồng ghép hoạt động kiểm tra sức khỏe tinh thần định kỳ vào các khóa đào tạo. Báo cáo cũng khuyến nghị truyền thông nên thay đổi cách nhìn về nhóm NEET, xóa bỏ định kiến và không coi họ là những người thất bại, mà là những người đang cần được tiếp thêm cơ hội và niềm tin để quay lại cuộc sống năng động.