Vua Quang Trung là nhân vật kiệt xuất của dân tộc ta. Tuy nhiên, lịch sử triều Tây Sơn ngắn ngủi cùng với những tư liệu về triều đại này bị thất lạc khiến chân dung về vị vua này vẫn còn là ẩn số.
Gần đây, TS Nguyễn Duy Chính công bố kết quả nghiên cứu cho rằng đã tìm được chân dung của vua Quang Trung "cận sử" nhất từ trước đến nay, gây ra nhiều ý kiến tranh luận.
Cụ thể, ông Chính tìm được hai tư liệu hình vẽ vua Quang Trung trong chuyến đi Bắc Kinh dự lễ thọ vua Càn Long này, một trong bộ tranh "Thập toàn phu tảo", và một bức trong bộ tranh đồ sộ "Bát tuần Vạn thọ thịnh điển".
Cùng hướng nghiên cứu này, nhà nghiên cứu Trần Quang Đức cũng công bố trên trang cá nhân bức tranh được cho rằng họa chân dung vua Quang Trung, hiện được lưu giữ tại bảo tàng Cố cung Bắc Kinh.
 |
| Bức hình được cho là vẽ vua Quang Trung do tác giả Trần Quang Đức công bố. Ảnh: Trần Quang Đức. |
Vua Quang Trung không đi sứ Trung Quốc
GS.TSKH Vũ Minh Giang, Phó chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, cho rằng bức tranh được nhà nghiên cứu Trần Quang Đức công bố với hướng tiếp cận từ lịch sử Trung Quốc thiếu thuyết phục.
"Các sử liệu của nước ta cũng như của Trung Quốc đều cho biết rằng vua Quang Trung không đi sứ Trung quốc trong dịp mừng thọ vua Càn Long bát tuần đại khánh. Thậm chí, lịch sử Trung Quốc có chép rõ ràng rằng họ biết vua Quang Trung cử người khác đóng giả.
Như vậy, Quang Trung không hề có mặt trong sự kiện này thì không thể nào chứng minh bức tranh được nhà Thanh vẽ là chân dung của ông. Còn nếu bức tranh này vẽ một Quang Trung giả thì lại là chuyện khác", ông Giang nói.
 |
| GS.TSKH Vũ Minh Giang. Ảnh: ĐHQG Hà Nội. |
Theo GS.TSKH Vũ Minh Giang, ngay từ hướng tiếp cận từ ghi chép của triều Thanh đã không thuyết phục, thêm vào đó nhân vật trong bức tranh được công bố không hề giống với diện mạo được sử sách mô tả về vua Quang Trung, cả về hình dáng đến tính cách.
Các tài liệu như Đại Nam thực lục tiền tiên, Đại Nam chính biên liệt truyện quyển 30, Hoàng Lê nhất thống chí và nhiều tài liệu khác đều mô tả Quang Trung có gương mặt phương phi, có phần dữ tợn và tạo ra nét uy mãnh từ ánh mắt đến nét mặt, khiến người đối diện phải sợ hãi.
Nhưng diện tướng của người trong bức tranh được nhà nghiên cứu Trần Quang Đức công bố lại không toát ra được phong thái của võ tướng, càng không giống với mô tả về vua Quang Trung.
"Có thể đến nay vẫn còn sót lại bức họa chân dung nào đó của vua Quang Trung. Về mặt khoa học lịch sử, chúng ta không thể bác bỏ khả năng này. Nhưng bức họa đó không thể nào có nguồn gốc từ đời nhà Thanh và do người Trung Quốc vẽ", GS Vũ Minh Giang nêu quan điểm.
Cần xem xét kỹ
PGS.TS Hà Minh Hồng - nguyên Trưởng khoa Lịch sử, ĐH Khoa học Xã hội & Nhân văn (ĐH Quốc gia TP.HCM) - cho rằng chưa thể coi những tư liệu trên là cơ sở đầy đủ để thay đổi quan niệm về hình ảnh vua Quang Trung từ trước đến nay. Ngay cả bức ảnh TS Chính đưa ra cũng chưa gây thiện cảm.
TS Hồng khẳng định cần phải nghiên cứu thêm với tư liệu đến từ Trung Quốc để so sánh đối chiếu. Giả thiết vua Quang Trung không đi sứ vẫn thuyết phục hơn.
Theo sách Hoàng Lê nhất thống chí (hồi 15), người đóng giả vua Quang Trung là Nguyễn Quang Thực, võ tướng người Nghệ An. Trong khi sách Đại Nam chính biên liệt truyện của Quốc Sử quán triều Nguyễn lại cho biết nhân vật đóng giả vua là cháu bên vợ của vua Quang Trung tên Phạm Công Trị.
Một số nhà nghiên cứu cho rằng sách Hoàng Lê nhất thống chí đã chép nhầm, người đóng giả vua Quang Trung chính là Phạm Công Trị, chứ không phải Nguyễn Quang Thực.
Theo nhà nghiên cứu lịch sử Nguyễn Đắc Xuân - người sống ở Huế và có rất nhiều công trình nghiên cứu về vua Quang Trung - thì tại chùa Bộc (Hà Nội) có một bức tượng cổ và đôi câu đối: Động lý vô trần, đại địa sơn hà lưu đống vụ / Quang trung hóa Phật, tiểu thiên thế giới chuyển phong vân.
Nó có nghĩa là Trong hang không bụi, lưu nêu cột giữa non sông rộng lớn / Giữa sáng thành Phật, chuyển gió mây trong thế giới cỏn con.
Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng pho tượng trên là tượng vua Quang Trung. Hai câu đối ngụ ý ca ngợi vua Quang Trung anh hùng cái thế, nhưng để tránh bị nhà Nguyễn phá hoại, tượng Quang Trung ấy được ẩn mình trong một tượng phật. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng pho tượng ấy là một di sản văn hóa đáng quý.
Ngoài những tư liệu ít ỏi trên, tất cả hình vẽ, chân dung của vua Quang Trung đều được đời sau tự vẽ lại. Vì vậy, chủ đề này cần phải được nghiên cứu kỹ lưỡng.
