Có những bệnh nhân vừa trò chuyện, trao đổi với bác sĩ trong phòng khám, bước ra ngoài chưa được bao lâu đã đổ gục. Chỉ trong khoảnh khắc, tất cả chấm dứt vì cơn đột quỵ ập đến.

Những sự ra đi đầy tiếc nuối

Và trong rất nhiều lần chứng kiến những cuộc chia tay bất ngờ ấy, PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng hiểu rằng: Không phải ai trông có vẻ khoẻ mạnh cũng thực sự an toàn trước đột quỵ.

Người đàn ông vừa bước sang tuổi nghỉ hưu, tóc đã pha sương nhưng dáng đi vẫn nhanh nhẹn.

Sáng hôm đó, ông đến khoa Bệnh lý mạch máu não, Bệnh viện Nhân dân 115 (TP.HCM) trong bộ quần áo chỉn chu, mong tìm lời giải cho những cơn tăng huyết áp bất thường gần đây của mình. Không ai nghĩ rằng, buổi khám bệnh ấy lại trở thành bước ngoặt.

Huyết áp của ông được đo lên tới ngưỡng báo động. Bác sĩ nhanh chóng giải thích tình hình, kê đơn và dặn dò cẩn thận. Ông lặng lẽ nghe, gật đầu, rồi cầm tờ toa thuốc trở ra, dáng vẻ vẫn chưa giấu hết sự ngỡ ngàng.

Thế nhưng, khi vừa rời khỏi phòng khám chưa đầy vài bước, người đàn ông bất ngờ ngã gục. Mọi thứ diễn ra quá nhanh, ê-kíp chỉ kịp lao đến, thực hiện những bước sơ cứu đầu tiên. Nhưng ông dần lịm đi… và không bao giờ tỉnh lại nữa.

Việt Nam ghi nhận hàng nghìn ca tử vong vì đột quỵ mỗi năm. Ảnh: Freepik.

Nhiều năm làm nghề đã cho PGS.TS.BS Nguyễn Huy Thắng, Chủ tịch Hội Đột quỵ TP.HCM kiêm Trưởng khoa Bệnh lý Mạch máu não, Bệnh viện Nhân dân 115, cơ hội cứu sống không ít người, nhưng cũng khiến ông đối mặt với không ít cuộc chia ly đột ngột.

Có những bệnh nhân vừa trò chuyện, trao đổi cùng bác sĩ trong phòng bệnh, bước ra ngoài chưa bao lâu đã bất ngờ đổ gục. Những khoảnh khắc ấy, dù không còn hiếm gặp, vẫn để lại trong ông cảm giác tiếc nuối xen lẫn bất lực - như thể điều gì đó lẽ ra đã có thể khác.

“Tính chất công việc buộc tôi phải quen với những sự ra đi như vậy”, ông chậm rãi nói với Tri Thức - Znews.

Cách đây khoảng hai năm, Tổ chức Đột quỵ Thế giới (World Stroke Organization) công bố một con số khiến nhiều người giật mình: Cứ 4 người thì có 1 người sẽ bị đột quỵ trong suốt cuộc đời (lifetime risk = 25%).

Dù được xây dựng từ các nghiên cứu dịch tễ học quy mô lớn, con số này từng gây hoài nghi vì quá cao. Tuy nhiên, xét về mặt thống kê, nguy cơ đột quỵ trong suốt cuộc đời còn vượt nhiều bệnh lý thường được quan tâm như tim mạch hay ung thư.

Điều đó cho thấy: đột quỵ không phải là bệnh lý “hiếm gặp”, mà là một vấn đề sức khỏe phổ biến và đáng báo động.

Khu vực Đông Nam Á, Đông Á (cùng với châu Đại Dương) được thống kê là những vùng có tỷ lệ tử vong do đột quỵ cao. Tại Việt Nam, mỗi năm có khoảng 200.000 người bị đột quỵ. Trung bình, cứ 4 người thì một người có nguy cơ đột quỵ.

Số liệu từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho thấy trong năm 2020, Việt Nam ghi nhận gần 160.000 ca tử vong do đột quỵ, bao gồm tắc mạch não và xuất huyết não. Đáng lo ngại, cứ 3 người bị đột quỵ do thiếu máu cục bộ thì có 2 trường hợp không qua khỏi hoặc phải sống chung với di chứng lâu dài.

Khi ngòi nổ không lộ diện

Chủ tịch Hội Đột quỵ TP.HCM nhấn mạnh nguy cơ đột quỵ tăng dần theo tuổi. Thông thường, đột quỵ xuất hiện nhiều sau tuổi 50, đặc biệt là sau 60. Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, các bác sĩ bắt đầu chứng kiến một thực tế đáng lo ngại: đột quỵ không còn là “chuyện của người già”.

Ở các nước phát triển, bệnh nhân đột quỵ thường trên 70 tuổi. Còn tại Việt Nam, độ tuổi này dao động khoảng 60-62. Một số trường hợp có thể gặp ở độ tuổi ngoài 50. Những ca xảy ra sớm hơn ngưỡng này thường khiến chúng tôi phải lưu ý kỹ hơn về yếu tố nguy cơ”, ông cho biết.

Vị chuyên gia không chỉ bận tâm đến xu hướng trẻ hóa của đột quỵ mà còn day dứt trước một thực tế đáng lo: Nhiều người vẫn được xem là “khỏe mạnh”, không có biểu hiện bất thường, không chẩn đoán bệnh nền, thậm chí duy trì lối sống năng động. Tuy nhiên, khái niệm “khỏe mạnh” ấy đôi khi chỉ phản ánh bề ngoài, trong khi các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn bên trong lại âm thầm tích tụ qua thời gian và dễ bị bỏ qua.

Theo vị chuyên gia, việc một người có thể đi làm đều đặn, xuất hiện trên truyền hình, trò chuyện sôi nổi hay tham gia các hoạt động xã hội... không có nghĩa là cơ thể họ hoàn toàn không có vấn đề gì.

“Theo y học, một người được xem là thực sự khỏe mạnh khi không mắc bất kỳ bệnh nền nào như tăng huyết áp, đái tháo đường hay rối loạn chuyển hóa mỡ máu...”, ông lý giải.

Thực tế, rất hiếm khi đột quỵ hoặc đột tử xảy ra trên một người hoàn toàn không có yếu tố nguy cơ. Vấn đề là con người thường mất cảnh giác với sức khỏe của chính mình, nhất là khi cơ thể không lên tiếng. Những yếu tố nguy cơ như mạch máu bị hẹp, huyết áp cao, đường huyết không ổn định…có thể “nằm im” trong nhiều năm mà không gây khó chịu gì, cho đến một ngày bùng phát như lửa bén rơm.

“Nhưng không phải cứ thấy người ta đi lại bình thường, nói cười hăng say là mặc định người đó không bệnh. Rất nhiều bệnh lý nền hoàn toàn không gây triệu chứng rõ rệt trong thời gian dài. Chính sự im lặng đó mới nguy hiểm”, bác sĩ Thắng nói.

TS.BS Nguyễn Bá Thắng, Trưởng Trung tâm Khoa học Thần kinh, Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM, nhấn mạnh các yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn mỡ máu, béo phì… đang ngày càng xuất hiện nhiều ở người trẻ. Nguyên nhân chủ yếu là ăn uống nhiều muối, đường, chất béo bão hòa, ít vận động, căng thẳng kéo dài, thiếu ngủ và rối loạn nhịp sinh học.

Khảo sát tại Mỹ đăng trên tạp chí Circulation năm 2023 cho thấy tỷ lệ người trẻ (18-44 tuổi) bị tăng huyết áp đã tăng từ 9% lên 12% trong vòng 10 năm. Gần 50% người ở nhóm tuổi này có ít nhất một yếu tố nguy cơ tim mạch như thừa cân, hút thuốc, cholesterol hoặc đường huyết cao.

Tại Việt Nam, báo cáo của Viện Dinh dưỡng Quốc gia ghi nhận hơn 30% người trưởng thành bị rối loạn lipid máu, nhưng phần lớn không được phát hiện sớm. Tăng huyết áp - được ví như “kẻ giết người thầm lặng” - có thể không gây triệu chứng ngay cả khi huyết áp đã lên tới 180-200 mmHg.

Dành ít phút cho bác sĩ mỗi năm

PGS.TS Nguyễn Huy Thắng cho biết đột quỵ thường xuất phát từ các bệnh lý nền như cao huyết áp, tiểu đường, xơ vữa động mạch, bệnh tim mạch… Tuy nhiên, khoảng 10 năm trở lại đây, nhóm bệnh này chỉ còn chiếm khoảng 90% tổng số ca đột quỵ, trong khi 10% còn lại có liên quan đến lối sống kém lành mạnh ở người trẻ.

Những yếu tố nguy cơ mới ngày càng phổ biến, bao gồm áp lực cuộc sống, căng thẳng kéo dài, sử dụng thuốc lá, bia rượu và chất kích thích. Đây đều là những tác nhân làm tổn thương mạch máu, tăng nguy cơ hình thành cục máu đông hoặc vỡ mạch máu não.

PGS Thắng nhấn mạnh việc tầm soát và kiểm soát các yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, đái tháo đường, rối loạn lipid máu... là rất quan trọng, kể cả khi cơ thể chưa xuất hiện triệu chứng rõ ràng.

Thay vì bổ sung thêm một đôi giày vào chiếc tủ vốn đã chật kín, hãy đầu tư vào một chiếc máy đo huyết áp tại nhà, thực hiện các xét nghiệm cơ bản định kỳ, và dành thời gian gặp bác sĩ tim mạch hoặc bác sĩ chuyên về đột quỵ ít nhất một lần mỗi năm, vị chuyên gia khuyến nghị.

Theo ông, thói quen chủ động kiểm tra sức khỏe tim mạch không chỉ giúp phát hiện sớm các yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, rối loạn nhịp tim hay xơ vữa mạch máu - những “thủ phạm giấu mặt” gây ra đột quỵ mà còn tạo cơ hội để can thiệp kịp thời, giảm thiểu tổn thương.

Đặc biệt, việc nhận biết sớm các dấu hiệu cảnh báo đột quỵ đóng vai trò sống còn. Nếu được cấp cứu đúng cách trong “thời gian vàng” - khoảng 3 đến 4,5 giờ đầu kể từ khi xuất hiện triệu chứng - khả năng sống sót và phục hồi chức năng của người bệnh sẽ cao hơn đáng kể.

Bởi lẽ, với mỗi phút trôi qua, não bộ có thể mất đi gần 2 triệu tế bào - những tổn thương không thể phục hồi.