Vì sao hiệu quả của vaccine Covid-19 không kéo dài mãi mãi?

Hiện nay, tiêm vaccine là biện pháp ưu tiên hàng đầu trong cuộc chiến đẩy lùi đại dịch Covid-19. Vaccine được xem như lá chắn giúp giảm nguy cơ nhiễm, lây lan của SARS-CoV-2 và bảo vệ những người xung quanh, đặc biệt trường hợp có nguy cơ mắc Covid-19 nặng.

Tuy nhiên, so với những vaccine được biết đến rộng rãi trước đây như ngừa bạch hầu - ho gà - uốn ván, sởi - quai bị - rubella, viêm gan B, bại liệt, bệnh do HPV..., hiệu quả bảo vệ của các loại vaccine phòng Covid-19 thường duy trì trong khoảng thời gian không quá dài vì nhiều lý do khác nhau.

Vaccine phòng sởi - quai bị - rubella chỉ cần tiêm một mũi duy nhất, miễn dịch với bệnh là suốt đời. Vaccine phòng thủy đậu có tác dụng trung bình 15 năm. Vaccine uốn ván không cung cấp kháng thể suốt đời, người đã được tiêm chủng có thể phòng bệnh trong vòng 10 năm.

Trong khi đó, nhiều nước đang xem xét phê duyệt tiêm nhắc lại cho những người trưởng thành vừa mới chỉ tiêm vaccine Covid-19 được 6-8 tháng.

Tốc độ biến đổi của virus gây bệnh Covid-19 quá nhanh

SARS-CoV-2 không ngừng đột biến và tạo ra các biến chủng mới (Alpha, Beta, Delta, Epsilon..., và gần đây nhất là Mu). Trong đó, biến chủng Delta - được CDC xếp vào nhóm đáng lo ngại - là nguyên nhân gây ra các đợt bùng phát dịch nghiêm trọng nhất từ trước đến nay tại Việt Nam và nhiều nước trên thế giới. Điều này khiến việc kiểm soát dịch bệnh trở thành thách thức lớn.

Người dân tại quận 1 (TP.HCM) được nhân viên y tế tiêm vaccine Covid-19. Ảnh: Phạm Ngôn.

Ngược lại, nhằm đảm bảo tính an toàn và hiệu quả cao nhất, các vaccine phải trải qua rất nhiều công đoạn từ nghiên cứu phát triển cho đến thử nghiệm lâm sàng để được chấp thuận trước khi đưa vào sử dụng. Do đó, phiên bản vaccine hoàn thiện cuối cùng có khả năng không thể bao phủ được tất cả đặc tính của biến chủng mới (ví dụ virus có thể lẩn trốn khỏi đáp ứng miễn dịch của cơ thể).

Hay nói cách khác, vaccine ngừa Covid-19 khó bắt kịp tốc độ biến đổi của virus gây bệnh. Vì vậy, chúng khó tạo ra miễn dịch kéo dài. Một nghiên cứu đánh giá về vaccine Pfizer-BioNTech và AstraZeneca tại Anh đăng trên tạp chí NEJM đã đưa ra kết luận rằng hiệu quả của vaccine có thay đổi giữa các biến chủng virus. Trong đó, hiệu quả phòng ngừa của hai vaccine Pfizer-BioNTech và AstraZeneca sau 2 liều tiêm đối với chủng Delta (hiệu quả lần lượt là 88% và 67%) đều giảm so với chủng Alpha (hiệu quả lần lượt là 93,7% và 74,5%).

So với SARS-CoV-2, các tác nhân gây bệnh được phòng ngừa bằng vaccine phổ biến khác như thủy đậu, sởi, quai bị, rubella..., hầu như không đột biến nhiều. Vì vậy, chúng giúp duy trì hiệu quả của các loại vaccine này.

Biến chủng nCoV nhân lên nhanh và dễ lây lan

Gần đây, các biến chủng của SARS-CoV-2 (nổi bật nhất là Delta) nhân bản nhanh hơn nhiều so với những chủng gốc ban đầu. Theo Nature, những người nhiễm biến chủng Delta sẽ có tải lượng virus cao gấp khoảng 1.000 lần so với trường hợp nhiễm các chủng SARS-CoV-2 gốc. Kết hợp với tốc độ nhân lên nhanh trong cơ thể, các biến chủng mới còn có đặc tính có thể lây lan qua đường không khí khiến bạn dễ bị phơi nhiễm với virus.

Hơn nữa, cơ thể con người thường có xu hướng ít tạo kháng thể tại đường hô hấp trên - điểm đến đầu tiên trong chu trình bệnh học của SARS-CoV-2. Do đó, cơ thể chúng ta có thể không nhận biết được "mối đe dọa" khi virus bám trên hầu họng. Cả ba điều này khiến tải lượng virus trong cơ thể dễ dàng tăng lên nhanh chóng và vượt quá khả năng trung hòa của kháng thể được tạo ra bởi các vaccine ngừa Covid-19. Điều này khiến hiệu quả bảo vệ của vaccine khó kéo dài.

Nhân viên làm việc tại dây chuyền sản xuất vaccine Covid-19 ở bang Maharashtra, miền Tây Ấn Độ. Ảnh: UNICEF.

Trong khi đó, con đường lây nhiễm của các vi khuẩn và virus được phòng ngừa bằng vaccine trước đây hầu như đều khó khăn hơn so với nCoV. Điển hình như virus viêm gan B lây qua đường máu, đường tình dục, từ mẹ sang con; virus HPV lây truyền qua đường tình dục; virus bại liệt lây lan thông qua tiếp xúc chất thải qua phân của người bệnh; người bệnh uốn ván thường là do tiếp xúc bụi, đất, vật dụng rỉ sét tại các vết thương hở... Vì vậy, khả năng mắc phải virus gây những bệnh này thấp hơn so với virus gây Covid-19. Chính đặc tính đó đã góp phần gián tiếp kéo dài hiệu quả phòng ngừa của các vaccine này.

Công nghệ sản xuất vaccine mới

Trong quá khứ, các vaccine hiệu quả nhất là dùng virus nhân bản (replicating virus), ví dụ ngừa sởi, thủy đậu. Các vaccine này có thể tạo ra đáp ứng miễn dịch kéo dài suốt đời. Một số loại vaccine khác dùng công nghệ virus không nhân bản (non-replicating vaccine) hoặc dựa trên protein tuy có hiệu quả không kéo dài, nhưng chúng thường được bổ sung các chất bổ trợ (adjuvant) để tăng cường đáp ứng miễn dịch (ví dụ vaccine ngừa uốn ván, viêm gan A).

Trong khi đó, 2 loại vaccine có hiệu quả cao nhất hiện nay là Pfizer-BioNTech và Moderna sử dụng công nghệ công nghệ mới hoàn toàn là mRNA, không cần dùng đến adjuvant. Bên cạnh đó, vaccine AstraZeneca tuy cũng dựa trên công nghệ vector virus không nhân bản nhưng cũng không dùng đến adjuvant.