Tại cuộc hội thảo mới đây, một số đại biểu cho rằng sinh viên rất yếu những kỹ năng tưởng như đơn giản như giao tiếp, viết văn bản, quản lý thời gian… Thậm chí, nhiều bạn không viết nổi cái đơn xin việc.
TS Hoàng Ngọc Vinh, nguyên Vụ trưởng Vụ Giáo dục Chuyên nghiệp (Bộ GD&ĐT) trao đổi về vấn đề này.
 |
| TS Hoàng Ngọc Vinh. Ảnh: Tiền Phong. |
- Ông có thể phân tích nguyên nhân của thực trạng này?
- Theo Ngân hàng Thế giới, chúng ta có thể chia một cách tương đối kỹ năng ra làm ba nhóm gồm: Kỹ năng kỹ thuật, kỹ năng nhận thức và kỹ năng hành vi.
Đào tạo kỹ năng kỹ thuật liên quan nhiều đến việc thực hành, thực tập và trải nghiệm trong thực tế. Các ngành kỹ thuật công nghệ đòi hỏi máy móc thiết bị, sinh viên cần được thực hành mới có thể hình thành kỹ năng. Kỹ năng hành vi khá phức tạp và được hình thành trong suốt cuộc đời đi học cho đến khi đi làm.
Chỉ riêng kỹ năng mềm đã có nhiều kỹ năng khác như tinh thần đồng đội, hợp tác, giao tiếp ứng xử, khả năng chịu đựng khi làm việc, đàm phán... Kỹ năng nhận thức cũng được hình thành từ rất sớm và trong suốt quá trình giáo dục.
Tổng hợp các nhóm kỹ năng nói trên sẽ giúp cho người ta có khả năng để thực hiện nhiệm vụ một cách hiệu quả tại nơi làm việc. Nhiều ý kiến cho rằng sinh viên của chúng ta ra trường thiếu hụt cả ba nhóm kỹ năng nói trên.
Một số người nhận định nguồn lực đầu tư thấp dẫn đến khó hình thành kỹ năng cho người học. Điều ấy đúng với các kỹ năng kỹ thuật đòi hỏi phải có trang thiết bị máy móc, hoặc phải hợp tác với doanh nghiệp... Trong điều kiện của ta, việc hợp tác ấy chưa hiệu quả.
Bên cạnh đó, chúng ta phải thừa nhận một điều là muốn đào tạo kỹ năng kỹ thuật, bên cạnh trang thiết bị đầy đủ, giảng viên phải có kỹ năng ấy để huấn luyện sinh viên.
Ví dụ, người dạy về sửa chữa ôtô chẳng hạn, phải sử dụng được trang thiết bị tháo lắp, đo lường chẩn đoán thành thạo... Giảng viên dạy sinh viên về quản trị kinh doanh, ít nhất cũng cần có kinh nghiệm của người quản lý, kinh doanh ở doanh nghiệp. Nếu không, bài giảng sẽ trở nên vô hồn và thiếu liên hệ thực tế. Do đó, kỹ năng kỹ thuật không hình thành được.
Nguyên nhân chính, theo tôi, là phương pháp dạy của giảng viên chưa giúp sinh viên hình thành kỹ năng. Ví dụ, dạy kỹ năng giải quyết vấn đề phải áp dụng chiến lược cho sinh viên thực hành xác định bối cảnh, tìm ra nguyên nhân và thiết kế giải pháp, thực hiện và đánh giá (cách nhiều trường làm là giao đồ án, dự án, bài tập lớn cho sinh viên). Thông qua việc giao cho nhóm giải quyết, sinh viên sẽ kiến tạo nên tri thức, kỹ năng kỹ thuật, kỹ năng giải quyết vấn đề, hợp tác...
Đương nhiên, nhiều phương pháp và chiến lược dạy học có thể áp dụng cho các nhóm sinh viên theo ngành nghề khác nhau. Chiến lược hay phương pháp hiệu quả phụ thuộc nhiều quy mô lớp học và thời gian, cũng như cấu trúc các học phần trong chương trình.
Những kỹ năng kỹ thuật nói chung không tốn nhiều nguồn lực nhưng đòi hỏi tài năng, kinh nghiệm của giảng viên.
- Vậy cách xử lý vấn đề này như thế nào, thưa ông?
- Kỹ năng không phải nói hay viết thế nào mà là hành động. Nói cách khác, bạn muốn có kỹ năng phải rèn luyện, trải nghiệm sớm với thực tế nghề nghiệp.
Các trường đại học cũng cần điều chỉnh bổ sung chương trình một số kỹ năng thiết yếu, đổi mới phương pháp dạy học, đặc biệt phần giáo dục đại cương mang tính nền tảng cho một sinh viên tốt nghiệp đại học.
Ví dụ, môn Triết học biện chứng có thể xem là phần rất hay trong chương trình để dạy cho sinh viên phương pháp tư duy, phân tích các mối quan hệ biện chứng.
Việc cứ dạy theo kiểu "nhét chữ" một cách giáo điều, thiếu vận dụng thực tế nghề nghiệp, môn học sẽ giảm tác dụng. Vì thế, phương pháp dạy học rất quan trọng để rèn luyện kỹ năng tư duy, hành vi.
Nguyên tắc đơn giản là giảng viên có kỹ năng mới dạy kỹ năng cho sinh viên. Nhưng việc xử lý vấn đề này không chỉ đơn thuần tập huấn bồi dưỡng cho giảng viên phương pháp dạy học hiệu quả, tạo điều kiện cho giảng viên trải nghiệm thực tế, mà điều quan trọng tạo môi trường tự do học thuật, phát triển tư duy phê phán, phản biện của sinh viên, khuyến khích sáng tạo.
Mỗi sinh viên đều có điều kiện để phát huy năng lực, sở trường của mình, tạo động lực và hy vọng sinh viên sẽ trưởng thành về kỹ năng. Nói cách khác, chúng ta phải tạo ra môi trường học thuật dân chủ, giảng viên không phải người ban phát tri thức, kỹ năng mà là có trải nghiệm thực tế nghề nghiệp, dẫn dắt sinh viên giúp họ tự kiến tạo cho mình...
Một số ngành học có thể ứng dụng phần mềm mô phỏng (simulation), video... sẽ giúp sinh viên cải thiện kỹ năng. Các hoạt động nghiên cứu khoa học, đoàn thể, phong trào vì cộng đồng cũng góp phần hoàn thiện kỹ năng xã hội cho sinh viên.
- Có ý kiến cho rằng nên tăng thời gian kiến tập, thực tập cho sinh viên, cho sinh viên đi kiến tập ngay năm thứ hai để tích lũy kỹ năng? Ý kiến của ông như thế nào?
- Việc tăng thời lượng kiến tập hay thực tập là một mặt nhưng cần xác định rõ mỗi đợt thực tập sinh viên đạt được kiến thức và kỹ năng gì, đánh giá bằng cách nào.
Việc đưa sinh viên năm thứ hai hay năm cuối đi thực tập tùy theo ngành học, đặc biệt phương pháp tổ chức dạy học, đặc điểm cấu trúc chương trình và kết quả đầu ra mong muốn của mỗi đợt thực tập.
Nếu đưa sinh viên đi thực tập ngay năm thứ hai trong khi chưa kịp có kiến thức, việc hình thành kỹ năng khó khăn. Vì thế, khó có công thức chung cho mọi ngành học về thời gian nào đi thực tập tốt nhất.
- Nhà tuyển dụng kêu ca cử nhân thiếu kỹ năng nhưng dù rất cần thiết mà nhà trường chưa chú trọng đào tạo một cách bài bản? Trong khi đó, sinh viên đi thực tập không được tập sự nhiều. Bài toán này cần được giải quyết như thế nào?
- Thực chất, mỗi đợt thực tập nghề nghiệp ở ngoài trường là một lần sinh viên có cơ hội trải nghiệm, vận dụng kiến thức và kỹ năng để làm giàu thêm kỹ năng nghề nghiệp.
Vì thế, trong quá trình dạy học, giảng viên nào có nhiều kinh nghiệm thực tế nghề nghiệp, tích hợp khéo léo vào bài giảng lý thuyết thì việc hình thành kỹ năng hiệu quả.
Những kỹ năng kỹ thuật đòi hỏi phải được rèn luyện trong trường trước khi ra ngoài doanh nghiệp để tránh làm hư hỏng thiết bị. Nói chung, những kỹ năng nào dạy trước, không đòi hỏi thiết bị máy móc..., nhà trường làm trước không nên để doanh nghiệp phải đào tạo bổ sung.
Vấn đề làm thế nào để doanh nghiệp hay cơ quan tạo môi trường thực tập, các trường nên học hỏi kinh nghiệm của ngành y tế, trường luôn đồng hành cùng bệnh viện. Nhà trường không đưa sinh viên trực và thực tập tại các bệnh viện thì không thể nào hình thành được các kỹ năng.
Nói cách khác, phải tạo ra đối tác nhà trường doanh nghiệp theo nguyên tắc các bên đều có lợi. Nhà trường phải có kế hoạch thực tập, phân công giảng viên và chuyên gia doanh nghiệp theo dõi, ghi rõ chuẩn đầu ra của mỗi đợt thực tập cần đạt được, đánh giá nghiêm túc chuẩn đầu ra khi hết đợt thực tập.
Hiện tại, một số trường vì quy mô lớn nên việc đi thực tập do sinh viên tự liên hệ, nặng về tính thời gian thực tập mà thiếu chú ý đến việc rèn kỹ năng. Vì thế, người học không phát huy được năng lực của mình.
TS Đỗ Văn Đăng - nghiên cứu sinh tại ĐH phủ Osaka (Nhật Bản) - cho rằng ở bậc đại học nên làm đồ án/khóa luận hoặc project, giúp sinh viên tích lũy nhiều kinh nghiệm hơn trong công việc sau này.
TS Đăng nói ở Việt Nam có một điểm khác là thời gian cho đồ án và khóa luận khá ngắn (thường một học kỳ), cơ sở vật chất thiếu thốn.
Ở các nước tiên tiến, trong đó có Nhật, sinh viên năm thứ tư sẽ không phải học bất cứ môn nào trên lớp mà làm việc trong phòng thí nghiệm hoặc thực hiện dự án trong vòng một năm cho đến khi báo cáo tốt nghiệp.
Chỉ cần sau một năm "cày" trong phòng thí nghiệm, sinh viên Nhật tiến bộ vượt bậc về mọi mặt: Kỹ năng thuyết trình, kỹ năng làm việc, xin việc.
Bạn Nguyễn Bá Công - tốt nghiệp ĐH Kinh tế Quốc dân Hà Nội - nêu quan điểm thời gian thực tập 3 tháng là đủ.
Trong 3 tháng này, sinh viên chủ yếu làm quen, cũng như hỗ trợ các nhân viên trong công ty. Doanh nghiệp chưa dám giao những việc quan trọng cho sinh viên thực tập.
"Kỹ năng sinh viên yếu nhất là quản lý thời gian. Rút ra từ bản thân cũng như bạn bè trong quãng thời gian làm ở ngân hàng, tôi thấy trong thời gian đầu, mặc dù lượng công việc giao cho chưa lớn, bạn trẻ vẫn cảm thấy khá áp lực về mặt thời gian và giải quyết công việc không nhanh gọn. Đây là kỹ năng khá quan trọng mà sinh viên cần cải thiện", Công nói.
