Vừa với tay lấy bàn chải đánh răng để vệ sinh cá nhân, người đàn ông bất ngờ thấy ngón tay cái đau nhói, “như bị vật gì cắn”. Giật tay lại, ông chết lặng khi thấy một con rắn màu xanh đang ngóc đầu trong góc nhà vệ sinh.
Bệnh nhân nhanh chóng được đưa vào bệnh viện. Trong ngày đầu, vùng bị cắn sưng nề lan lên bàn tay và cẳng tay, kèm cảm giác đau nhức dữ dội. Siêu âm cho thấy mô mềm phù nề, nhưng chưa tổn thương mạch máu. Sau 7 ngày điều trị tích cực, sức khỏe người bệnh đã ổn định. Hình ảnh tại hiện trường cũng xác định đó là một con rắn lục đuôi đỏ dài hơn nửa mét.
Vào mùa mưa, khi những cơn mưa kéo dài khiến đất ẩm và cây cối rậm rạp, cũng là lúc rắn, đặc biệt là rắn lục đuôi đỏ, bắt đầu xuất hiện nhiều hơn. Chúng ẩn mình khắp nơi, từ vườn tược rậm rạp, bụi cỏ hay thậm chí là trong nhà ở. Đằng sau vẻ ngoài nhỏ bé, loài rắn này lại sở hữu nọc độc đủ khiến một vết cắn nhỏ trở thành cuộc chiến sinh tử nếu không được xử trí đúng cách.
 |
| Bàn tay bị rắn cắn của bệnh nhân. Ảnh: Bệnh viện Nhân dân 115. |
Hàng triệu người bị rắn cắn mỗi năm
Rắn độc cắn được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xếp vào nhóm 20 bệnh nhiệt đới bị lãng quên (Neglected Tropical Diseases - NTDs). Trong khoảng 3.900 loài rắn được ghi nhận trên toàn cầu, có hơn 650 loài mang nọc độc, chiếm khoảng 17%.
Theo WHO, mỗi năm thế giới ước tính có khoảng 5,4 triệu người bị rắn cắn, một nửa trong số đó là do rắn độc. Trong đó, khoảng 400.000 người bị tàn tật vĩnh viễn và khoảng 138.000 ca tử vong.
Là một trong những quốc gia có mức độ đa dạng sinh học cao, Việt Nam được xem là “điểm nóng” của các loài rắn. Theo Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, nước ta ghi nhận khoảng 60 loài rắn có nọc độc.
 |
| Hàng triệu người bị rắn cắn mỗi năm, phần lớn liên quan đến nhóm rắn lục xanh. |
Trong đó có 37 loài thuộc 15 giống trong họ Elapidae (như hổ mang, cạp nia) và 23 loài thuộc 9 giống trong họ Viperidae (như rắn lục, rắn choàm). Mỗi năm, Việt Nam ghi nhận khoảng 30.000 trường hợp bị rắn cắn, và phần lớn các ca này liên quan đến nhóm rắn lục xanh, trong đó không ít là do rắn lục đuôi đỏ gây ra.
Rắn lục đuôi đỏ (tên khoa học Trimeresurus albolabris) là loài rắn có vảy, thân dài trung bình 60-81 cm, phần đuôi có màu đỏ ửng đặc trưng nên rất dễ nhận biết. Loài này sinh sống chủ yếu ở khu vực Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam.
Chúng thường xuất hiện ở vùng thấp, trong các bụi tre, vườn nhà hay quanh nơi con người sinh sống. Do thị lực kém vào ban ngày, rắn lục đuôi đỏ thường ra ngoài kiếm mồi về đêm, làm tăng nguy cơ con người vô tình chạm phải.
Loài rắn cực độc
Theo nghiên cứu của nhóm bác sĩ Bệnh viện Bạch Mai công bố trên cơ sở dữ liệu Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH), nọc rắn lục đuôi đỏ có cấu trúc phức tạp, chứa nhiều nhóm độc tố khác nhau như protein tiết giàu cysteine, serine protease, phospholipase A2, metalloprotease, lectin dạng C, các chất ức chế đông máu, disintegrin và yếu tố gây xuất huyết.
 |
| Nọc độc của rắn lục đuôi đỏ có thể gây rối loạn đông máu. Ảnh: flickr. |
Sự kết hợp của những độc tố này gây rối loạn cơ chế đông máu, dẫn đến hiện tượng “tiêu thụ yếu tố đông máu” (venom-induced consumption coagulopathy). Nói cách khác, nọc rắn có thể ảnh hưởng đến hầu hết giai đoạn của quá trình đông máu, từ tiền đông, chống đông, ức chế thrombin, phân giải fibrinogen đến tổn thương thành mạch và tiểu cầu.
Trên lâm sàng, người bị rắn lục đuôi đỏ cắn có thể biểu hiện rất đa dạng, từ sưng đau nhẹ tại chỗ cho đến rối loạn đông máu nghiêm trọng, tổn thương tim, thận, sốc, thậm chí tử vong. Vết thương thường chảy máu nhiều, sưng nhanh.
Xử trí khi bị rắn lục đuôi đỏ cắn
Theo bác sĩ Phạm Thị Ánh Hồng, Phó giám đốc Trung tâm Cấp cứu Đà Nẵng, trong nọc rắn lục đuôi đỏ có hơn 20 thành phần khác nhau có thể gây tan máu, phù nề, nhiễm độc thần kinh, liệt hô hấp và trụy tim mạch. Việc sơ cứu sai cách có thể khiến nọc độc lan nhanh đến tim hoặc gây sốc tâm lý cho nạn nhân.
Khi bị rắn cắn, điều quan trọng nhất là giữ bình tĩnh. Người xung quanh cần tập trung xử trí các biểu hiện như đau nhức, sưng nề, chảy máu, tán huyết hay hoại tử. Không nên garô, rạch vết thương hay hút nọc vì những cách này có thể khiến hoại tử và mất máu nhiều hơn. Thay vào đó, chỉ cần băng ép nhẹ, rửa sạch vết thương, rồi nhanh chóng đưa nạn nhân đến bệnh viện gần nhất.
 |
| Bàn chân của một bệnh nhi bị rắn lục đuôi đỏ cắn. Ảnh: Huỳnh Hải. |
Nếu nạn nhân còn tỉnh táo, nên đưa đến cơ sở y tế lớn có sẵn huyết thanh kháng nọc rắn đặc hiệu. Huyết thanh này có hiệu quả cao nhất nếu được sử dụng sớm, trong vòng 4 giờ đầu sau khi bị cắn. Nếu người bệnh có biểu hiện hôn mê, yếu liệt hoặc suy hô hấp, cần chuyển ngay đến cơ sở y tế gần nhất để được cấp cứu kịp thời.
Một số lưu ý khi sơ cứu:
- Không băng bó quá chặt vì có thể làm hoại tử chi bị cắn.
- Không trích, rạch, châm hoặc chọc vào vết thương để tránh nhiễm trùng.
- Không dùng lá cây, đá lạnh hoặc các bài thuốc dân gian vì có thể làm chậm trễ việc điều trị chuyên khoa.
- Không cố bắt hoặc giết rắn; nếu rắn bị giết, cần mang xác rắn đến bệnh viện để giúp xác định loài, nhưng phải cẩn thận vì ngay cả đầu rắn đã chết vẫn có thể cắn.
Để phòng tránh bị rắn cắn, người dân nên phát quang bụi rậm quanh nhà, giữ môi trường sạch sẽ, tránh để rắn trú ngụ trong đống gạch vụn, rác hay tổ mối. Khi làm vườn hoặc đi rừng, cần mang ủng cao, găng tay và dùng gậy khua trước khi bước vào khu vực có nhiều cỏ rậm. Ban đêm, người dân nên sử dụng đèn khi di chuyển ngoài trời và không ngủ dưới nền đất.
Mục Sức khỏe giới thiệu cuốn sách Tầng giếng sâu - cuốn sách mang tới cho người đọc một cái nhìn đầy đủ và sâu sắc hơn về những ảnh hưởng của "nghịch cảnh thời thơ ấu" (ACE) với sức khỏe tinh thần của con người.
