Ông Trump, bồn cầu vàng và một năm 2025 u ám của nghệ thuật

Nghệ thuật năm 2025 không thiếu tác phẩm, nhưng thiếu niềm tin vào tương lai. Sự mệt mỏi lan rộng từ phòng trưng bày đến thị trường. Ảnh: TEFAF.

Trong bộ phim kinh điển 2001: A Space Odyssey của Stanley Kubrick, khối đá đen bí ẩn xuất hiện như một cột mốc biểu tượng, đánh dấu những bước tiến quan trọng của nhân loại.

Ở một tầng nghĩa khác, tác phẩm America (2016) của Maurizio Cattelan cũng đảm nhiệm chức năng tương tự. Đó là một chiếc bồn cầu vẫn sử dụng được, được đúc từ vàng ròng 18 karat. Tuy nhiên, thay vì báo hiệu sự tiến hóa, America lại thường gắn với những giai đoạn được xem là suy thoái của văn hóa đương đại, theo frieze.

Tác phẩm lần đầu ra mắt trong nhà vệ sinh của Bảo tàng Guggenheim năm 2016, trùng với năm Donald Trump đắc cử Tổng thống Mỹ. Đến năm 2019, America biến mất sau vụ trộm tại Cung điện Blenheim. Sang năm 2025, giữa nhiệm kỳ hai đầy biến động của Trump, một phiên bản khác bất ngờ xuất hiện tại phiên đấu giá Sotheby’s vào tháng 11 và được bán với mức giá chỉ nhỉnh hơn giá trị vàng nguyên liệu.

Trong bối cảnh khủng hoảng chi phí sinh hoạt lan rộng, hình ảnh một chiếc bồn cầu vàng trị giá 12 triệu USD được nhiều người xem như biểu tượng châm biếm cho một xã hội hào nhoáng bên ngoài nhưng mục ruỗng bên trong.

Ở góc nhìn rộng hơn, đó là một trong những hình ảnh phản ánh không khí u ám của năm 2025.

Maurizio Cattelan xuất hiện trong quảng cáo bảo hiểm nghệ thuật của Arte Generali, khai thác sự kiện tác phẩm America (2016) bị đánh cắp khỏi Cung điện Blenheim năm 2019. Ảnh: Arte Generali.

Khủng hoảng của thiết chế văn hóa

Dù có tin vào điềm báo hay không, sự trở lại của America được đặt trong bối cảnh cảm giác thụt lùi đang bao trùm xã hội. Kinh tế bất ổn, chủ nghĩa độc tài trỗi dậy, còn nghệ thuật ngày càng bị thu hẹp không gian biểu đạt.

Trong năm 2025, chính quyền Trump cắt ngân sách cho Quỹ Nghệ thuật Quốc gia Mỹ (NEA), đồng thời ban hành sắc lệnh yêu cầu các bảo tàng loại bỏ những nội dung bị cho là “chia rẽ” hoặc “phản Mỹ”. Dù không trực tiếp hủy triển lãm American Sublime của họa sĩ Amy Sherald, nơi bà trưng bày tác phẩm vẽ tượng Nữ thần Tự do dưới hình hài một phụ nữ da màu chuyển giới (Trans Forming Liberty, 2024), việc Sherald rút khỏi Phòng trưng bày Chân dung Quốc gia vẫn được phía chính quyền xem là một chiến thắng mang tính biểu tượng.

Trans Forming Liberty (2024) tái định nghĩa biểu tượng tự do của nước Mỹ, kêu gọi sự bao dung dành cho mọi công dân, không phân biệt giới tính, bản dạng hay xu hướng tính dục. Ảnh: sfmoma.

Đáng chú ý hơn, American Arts Conservancy, tổ chức được Trump hậu thuẫn, đã chọn Alma Allen làm nghệ sĩ đại diện cho gian trưng bày Mỹ tại kỳ Biennale Venice sắp tới. Allen là một nghệ sĩ nam da trắng, theo đuổi điêu khắc trừu tượng và thực hành nghệ thuật gần như không chạm đến chính trị.

Trong khi đó, các thiết chế văn hóa tiếp tục đối mặt với những cú sốc khác. Ngay trước thềm Art Basel Paris, hệ thống an ninh của Bảo tàng Louvre bị tin tặc xâm nhập. Mật khẩu bị đánh cắp được cho là đơn giản đến khó tin: “Louvre”. Tám báu vật hoàng gia sau đó bị lấy cắp. Giám đốc bảo tàng Laurence des Cars không từ chức, còn vụ trộm nhanh chóng trở thành cảm hứng cho trào lưu hóa trang Halloween phổ biến nhất năm.

Suy thoái kinh tế toàn cầu trong năm 2025 cũng tác động mạnh đến thị trường nghệ thuật thương mại. Quy mô tác phẩm trưng bày tại các hội chợ ngày càng nhỏ, phản ánh một thị trường đang co hẹp. Nhiều gallery danh tiếng như BLUM, Clearing và Sperone Westwater lần lượt đóng cửa vĩnh viễn.

Từ tháng 5, các CEO tập đoàn phương Tây đang tìm kiếm nhà đầu tư mới đã theo chân Tổng thống Trump tới các quốc gia vùng Vịnh. Tại đây, họ huy động được hàng tỷ USD cho các sáng kiến từ trí tuệ nhân tạo đến y tế.

Không lâu sau, các hội chợ nghệ thuật cũng công bố kế hoạch mở rộng sang khu vực này. Art Basel Qatar và Frieze Abu Dhabi dự kiến ra mắt vào năm 2026.

Không gian dự định sẽ tổ chức Art Basel Qatar 2026. Ảnh: Art Basel.

Tìm về quá khứ

Khi nhìn lại A Space Odyssey, có thể thấy rõ ảnh hưởng của công nghệ thời Chiến tranh Lạnh lên trí tưởng tượng văn hóa. Ở đó, Kubrick suy ngẫm sâu sắc về vị trí của con người trong vũ trụ.

Ngược lại, cuộc chạy đua phát triển trí tuệ nhân tạo ngày nay lại cho thấy sự hạn chế về mặt sáng tạo. Một ví dụ tiêu biểu là tác phẩm Regular Animals (2025) của Beeple.

Tác phẩm mô tả một “vườn thú” gồm những chú chó robot mang gương mặt Mark Zuckerberg và Elon Musk. Đây không phải là một tác phẩm nổi bật về mặt nghệ thuật. Tuy nhiên, nó là một trong số ít tác phẩm tại Art Basel Miami Beach chạm đến nỗi lo của thời đại, trước sự xâm lấn ngày càng sâu của các ông trùm công nghệ vào đời sống con người.

Khi bong bóng nghệ thuật đương đại xì hơi, thị trường chuyển hướng sang các nghệ sĩ quá khứ, còn giới sưu tập ngày càng dè dặt với nghệ sĩ đương thời. Xu hướng này phản ánh một tâm lý phổ biến: trong những giai đoạn bất ổn, con người có xu hướng nhìn lại quá khứ thay vì tưởng tượng tương lai.

Pantone thậm chí chọn màu trắng làm màu của năm 2026, như một lời thú nhận rằng chúng ta đang “trống rỗng ý tưởng”.

Màu trắng của năm 2026 do Pantone lựa chọn gắn liền với ý niệm về những khởi đầu mới, phản ánh “khát khao được làm lại từ đầu” của con người sau một giai đoạn nhiều biến động. Ảnh: Pantone.

AI, công nghệ và sự cạn kiệt sáng tạo

Thay vì khơi dậy động lực sáng tạo, AI lại chủ yếu sao chép cái cũ. Trào lưu lan rộng nhất năm 2025 là “Ghibli hóa” bản thân. Người dùng tải ảnh lên ChatGPT để biến đổi sang phong cách mà họa sĩ hoạt hình Nhật Bản Hayao Miyazaki đã dành hàng nghìn giờ lao động thủ công tỉ mỉ để tạo dựng.

Đó là ví dụ cho việc AI làm mất giá quá trình sáng tạo khi nghệ thuật bị san phẳng thành một công thức tự động. Chỉ trong hai tuần, xu hướng này tràn ngập Internet rồi biến mất hoàn toàn.

Dù vậy, nghệ thuật 2025 vẫn có những điểm sáng. Hoa hướng dương của Van Gogh may mắn khi không còn là mục tiêu của các cuộc tấn công biểu tình. Nhóm Just Stop Oil đã chấm dứt hình thức phản đối gây tranh cãi sau khi Anh tuyên bố hạn chế khai thác dầu khí vào tháng 3/2025.

Tháng 8 vừa qua, nghệ sĩ Anish Kapoor tiếp tục khai thác chủ đề môi trường với tác phẩm trình diễn Butchered. Các nhà hoạt động Greenpeace đã thả một tấm toan trắng khổng lồ từ giàn khoan ngoài khơi.

Sau đó, họ đổ xuống 1.000 lít chất lỏng đỏ sinh học tạo ra một vệt đỏ dài gần 100 m giữa biển, tựa như một tiếng thét thị giác.

Tác phẩm Butchered (2025) của nghệ sĩ Anish Kapoor sắp đặt trên giàn khoan khí Shell ngoài khơi Biển Bắc, ngày 13.8.2025. Ảnh: Anish Kapoor.

Bài học cho 2026

Nghệ thuật hiếm khi giải quyết vấn đề một cách trực tiếp, sức mạnh của nó nằm ở khả năng khiến con người cảm nhận vấn đề.

Nhà phê bình Louis Bury từng viết trên Art in America rằng nghệ thuật truyền thống có thể không còn “dự báo tương lai”, tuy nhiên, nó giúp chúng ta hiểu rằng lịch sử luôn là một vòng lặp. Chủ nghĩa độc tài không phải điều mới mẻ và nhân loại đã nhiều lần đối diện với nó.

Điểm sáng của nghệ thuật năm 2025 nằm ở việc quay về cội nguồn. Đó là những hình thức biểu đạt nguyên sơ, dữ dội và giàu cảm xúc cơ thể. Điều này cũng thể hiện rõ trong Balkan Erotic Epic của Marina Abramović được biểu diễn tại Manchester. Tác phẩm là một trải nghiệm sân khấu kéo dài bốn giờ, tái hiện các nghi lễ Balkan cổ xưa về cái chết, đau đớn và tái sinh.

Nhảy múa, ca hát và những cách sử dụng cơ thể người đầy bất ngờ khác trong Balkan Erotic Epic tại Aviva Studios. Ảnh: Marco Anelli.

Khán giả bước vào bóng tối. Tại đó, các nghệ sĩ trình diễn la hét, khỏa thân và than khóc tập thể. Họ đối diện trực tiếp với cái chết. Những điệu nhảy cùng bộ xương và các nghi thức xua đuổi bão tố khẳng định sự sống đang dần vươn mình.

Tác phẩm không đưa ra thông điệp chính trị trực diện. Tuy nhiên, thông điệp đời sống của nó rất rõ ràng. Con người cần đối mặt với nghịch cảnh thay vì khuất phục.

Như bài phê bình của Anastasia Federova trên frieze nhận xét, quyền tự chủ của cơ thể là điều mà mọi hệ thống độc tài đều sợ hãi. Đó cũng là nguồn năng lượng hiếm hoi mà nghệ thuật năm 2025 để lại. Một nguồn năng lượng đủ để tiếp tục dẫn dắt chúng ta bước sang năm 2026.